پوختە:
قۆناغی دوای جەنگی دووەمی جیهانی پێشهاتی نوێی لەسەر گۆڕەپانی چین بەدوای خۆیدا هێنا، پێشهاتەکە نوێنەرایەتی شەڕێکی ناوخۆیی دەکرد لە نێوان پارتی کۆمۆنیستی چین بە سەرۆکایەتی ماو تسیتۆنگ و پارتی ناسیۆنالیستی چین (کومینتانگ) بە سەرۆکایەتی چان کای شێک. شەڕەکە بە سەرکەوتنی کۆمۆنیستەکان و دامەزراندنی کۆماری میللی چین لە پەکینی پایتەخت لە ساڵی ١٩٤٩ کۆتایی هات. شێک و لایەنگرانیشی پەنایان بۆ تایوان برد و کۆماری چینیان لە تایپەی پایتەخت ڕاگەیاند. لەو کاتەوە تایوان خۆی بە خاوەندارێتیی یاسایی و شەرعیی تەواوی خاكی چین هەژمار دەکات. لە بەرانبەردا چین هەوڵی گەڕاندنەوەی تایوان بۆ ژێر سەروەری نیشتمانی خۆی دەدات بە پێی سیاسەتی “یەک وڵات؛ دوو سیستەم”. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاش پاڵپشتی لە تایوان دەکات و هەوڵ دەدات بەرژەوەندییەکانی خۆی لە ناوچەکە بپارێزێت. ئەم توێژینەوەیە ناونیشان کراوە بە (کاریگەری ڕەهەندی نێودەوڵەتی لە سەر پرسی تایوان: هەڵوێستی فەرمیی کۆماری میللی چین و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە نموونە)، تیایدا باس لە هەڵوێستی فەرمیی لایەنە پەیوەندارەکان دەکات سەبارەت بە پرسی تایوان. گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە تایوان دەکەوێتە ناوچەیەکی ستراتیژی گرنگ، هەر گۆڕانکارییەک لە دۆخی ئێستایدا دەبێتە هۆی هەڕەشە لە هاوسەنگی ناوچەکەدا. توێژینەوەکە وەڵامی چەند پرسیارێکی گرنگ دەداتەوە: ئایا پرسی تایوان پرسێکی ناوخۆییە وەک ئەوەی چین بانگەشەی بۆ دەکات یان پرسێکی نێودەوڵەتییە؟ هەڵوێستی فەرمیی چین و ئەمریکا تایبەت بە پرسی تایوان چۆن و بە چ شێوازێکە؟ توێژینەوەکە لە سەر ئەم گریمانەیە دەوەستێت کە ڕەهەندی نێودەوڵەتی کاریگەری دیاری هەیە لە سەر پرسی تایوان و پرسەکەی لە پرسێکی ناوخۆییەوە بۆ پرسێکی نێودەولەتی گۆڕیووە. بۆ وەڵامدانەوەی پرسیار و گریمانەی توێژینەوەکە، لە ڕێگەی میتۆدی مێژوویی و وەسفی- شیکاری هەروەها لە ژێر ڕۆشنایی تێزەکانی تیۆری ڕیالیزمی نوێ و بە پشتبەستن بە ئەدەبیاتی کتێبخانەیی، لە دوتوێی چوار باسی جیادا، جگە لە خستنەڕووی پوختەیەکی مێژوویی تایبەت بە گەشەسەندنی پرسی تایوان، گەنگەشەی گرنگترین میکانیزمەکانی چارەسەریی پرسەکە دەکات و لەگەڵ هەڵوێستی تایوان، هەڵوێستی فەرمیی کۆماری میللی چین و ئەمریکاش تایبەت بە پرسی تایوان دەخاتە ڕوو. لە کۆتاییدا توێژینەوەکە بە دەرەنجامێکی سەرەکی دەگات کە پرسی تایوان هەرچەندە لە لایەن کۆماری میللی چینەوە پرسێکی ناوخۆییە و لە ڕێگەی بنەمای “یەک وڵات و دوو سیستەم” هەوڵی چارەسەرکردنی دەدات، بەڵام بەشداری کارای ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ڕووداوەکانی ناوچەکە، وایکردووە پرسەکە ڕەهەندێکی نێودەوڵەتی وەربگرێت.
کلیلە وشەکان: تایوان، پرسی تایوان، کۆماری چین، کۆماری میللی چین، ئەمریکا.
The Impact of the International Dimension on the Taiwan Issue: The Official Positions of the People’s Republic of China and the United States as an Example
A. Lecturer: Rawa Mala Nabi Mahmood1 Dr. Aram Ahmad Wso2
1 Department of Law, College of Humanities, University of Raparin, Ranya, Kurdistan Region, Iraq.
2Department of Law, College of Humanities, University of Raparin, Ranya, Kurdistan Region, Iraq.
Abstract:
The aftermath of World War II witnessed significant changes in China, marked by a civil war between the Chinese Communist Party, led by Mao Zedong, and the Chinese Nationalist Party (Kuomintang), led by Chiang Kai-shek. The conflict culminated in a victory for the Communists and the establishment of the People’s Republic of China in Beijing in 1949. Chiang Kai-shek and his followers retreated to Taiwan, where they declared the Republic of China with its capital in Taipei. Since then, Taiwan has claimed to be the legitimate government of all Chinese territory. Conversely, the People’s Republic of China has sought to reintegrate Taiwan under its “one country, two systems” framework, introduced by the Communist Party in the 1980s. Meanwhile, the United States has supported Taiwan and endeavored to safeguard its interests in the region. The study, entitled “The Impact of the International Dimension on the Taiwan Issue: The Official Positions of the People’s Republic of China and the United States as an Example,” explores the official stances of the key parties involved in the Taiwan issue. The importance of this study lies in Taiwan’s strategic location; any change in its current situation could threaten the regional balance. The study answers several important questions: Is the Taiwan issue a domestic matter, as claimed by China, or is it an international one? What are the official views of China and the United States on the Taiwan issue? The study is based on the premise that the international dimension significantly influences the Taiwan issue, transforming it from a purely domestic matter into an international one. To answer the research questions and hypotheses, the study employs historical and descriptive-analytical methods, alongside neorealist theoretical frameworks, and relies on library-based literature. The discussion is divided into four sections, each addressing the Taiwan issue and presenting the official positions of the People’s Republic of China and the United States. The study concludes that while China views the Taiwan issue as a domestic matter, aiming to resolve it through the “one country, two systems” principle, the active involvement of the United States in regional affairs complicates the situation and further internationalizes the issue.
Keywords: Taiwan, Taiwan issue, Republic of China, People’s Republic of China, United States.
پێشەکی:
ناساندنی توێژینەوەکە:
تایوان وەک کێشە و پرسێکی سیاسیی لە دوای ساڵی ١٩٤٥ەوە قووڵبوونەوەی زیاتری بەخۆیەوە بینی، بە تایبەت کاتێک ناکۆکییەکانیان لەسەر شێوازی حوکمرانیی دەستیپێکرد و شەڕی ناوخۆ لە نێوان دەسەڵاتی چین و شیوعییەکانی وڵات هەڵگیرسا و دوای چوار ساڵ لە شەڕێکی سەخت و دژوار و لە ساڵی ١٩٤٩ شەڕەکە بە شکستی دەسەڵاتدارانی چین و سەرکەوتنی شیوعییەکان کۆتاییهات. ئیتر تەواوی دارودەستەکەی حکومەتی ئەوکاتی چین لەگەڵ ئەوانەی دژی شیوعییەکان بوون بەرەو دورگەی تایوان رایانکرد. لەو کاتەوە تایوان خۆی حوکمی خۆی دەکات، بەڵام چین دەڵێت ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی تایوان ڕاگەیاندنی جەنگە دژی ئێمە. بۆیە وڵاتانی دیکە بە ئەمریکاشەوە لە بەر چین نەیانتوانیووە دان بە سەربەخۆیی تایواندا بنێن. تا ئێستاش ناوی فەرمی تایوان “کۆماری چین”ە و ناوی فەرمی چینیش “کۆماری میللی چین”ە.
پرسی تایوان لەگەڵ ئەو گرنگییە زۆرەی هەیەتی، کاریگەری گەورەشی لەسەر هاوسەنگی ستراتیژیی لە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمندا هەیە، بە تایبەت هاوسەنگی ستراتیژیی نێوان چین لە لایەک و ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لەسەروشیانەوە ژاپۆن و فیلیپین لە لایەکی دیکەوە. بە ڕەچاوکردنی بەرژەوەندیی هاوبەش و کێبڕکێی نێوان ئەم دەوڵەتانە لەم ناوچەیەدا، تایوان دەکەوێتە ناوچەیەکی ستراتیژیی گرنگەوە، هەر گۆڕانکارییەک لە دۆخی ئێستای ئەم وڵاتە هەڕەشە لە هاوسەنگی هێزی ناوچەکە دەکات (یونس، ٢٠١٥: ١٥٥).
بۆ وڵاتێکی وەک چین، تایوان نوێنەرایەتی ناوچەیەکی گرنگ دەکات و لە ئەگەری هەنگاونانی تایوان بەرەو راگەیاندنی سەربەخۆیی، ئەوا چین هەڕەشەی بەکارهێنانی هێزی سەربازیی دەکات. چونکە تایوان بنکەیەکی گرنگ و ستراتیژییە بۆ ئەگەری ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی دژی چین. لە لایەکی دیکەشەوە، تایوان گرنگییەکی جیۆستراتیژیی هەیە و دەکەوێتە نێوان دەریاکانی باشوور و رۆژهەڵاتی چینەوە (القيصر،٢٠١٧: ٨٨).
کێشەی توێژینەوەکە:
گومانی تێدا نییە پرسی تایوان جگە لە پرسێکی ناوخۆیی تایبەت بە چین، لە هەمان کاتدا پرسێکی ئاڵۆز و فرە ڕەهەندی سەر گۆڕەپانی هەرێمی و نێودەوڵەتیشە. لە لایەک چین پرسەکە بە پرسێکی نیشتیمانیی و ناوخۆیی تایبەت بە گەل و کۆماری میللی چین دەیبینێت و بانگەشەی بۆ دەکات، لە لایەکی دیکەشەوە پرسی تایوان لە ژێر ڕۆشنایی یاسا نێودەوڵەتییەکان و هاوسەنگییە جیۆپۆلیتیکییەکان تایبەتمەندی نێودەوڵەتی وەرگرتووە، بە تایبەت کە ئەمریکا سەبارەت بەم پرسە خاوەنی دیدگا و هەڵوێستی فەرمیی خۆیەتی.
گرنگی توێژینەوەکە:
گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، کە پرسی تایوان یەکێکە لە پرسە هەرە گرنگ و هەستیارەکانی سەر گۆڕەپانی ناوچەیی و نێودەوڵەتیش. لە لایەک تایوان خۆی بە خاوەنی ڕاستەقینەی چین دادەنێت و لە لایەکی دیکەشەوە چین، تایوان بە هەرێمێک لە خۆی دادەنێت و هەوڵی ئەوە دەدات بیگەڕێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی. بۆیە تایوان و چین ناکۆکی قوڵ لە نێوانیاندا هەیە و هەڕەشە لە یەکتر دەکەن. گرنگییەکی دیکەی توێژینەوەکە بۆ ئەو راستییە دەگەڕێتەوە کە پرس و کێشەی تایوان چوارچێوەی هەرێمیی و ناوچەیی تێپەڕاندووە و بووەتە پرسێکی نێودەوڵەتیی بە هۆی ئەوەی وڵاتانی دیکە بە تایبەت ئەمریکا هاتوونەتە ناو کێشەکە و هەوڵی ئەوە دەدەن بەرژەوەندییەکانی خۆیان لەو ناوچەیە بپارێزن و پەرەپێبدەن. ئەمە جگە لەوەی توێژینەوەکە پرسێک تاووتوێ دەکات لە ئاستی زانستیی و ئەکادیمییدا؛ بە زمانی کوردی توێژینەوەی پێویستی لە بارەوە نەکر
ئامانجی توێژینەوەکە:
ئامانجی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە ڕێگە لە بەردەم یەکێک لە گرنگترین پرس و بابەتەکانی سیاسەتی دەرەوەی چین کە لەلایەن جەیمس ڕۆزنۆوە (James Rosenow) بە “کێشەی مەیدانی” ناوزەد دەکرێت، بکاتەوە بۆ تێگەیشتنێکی هەمەجۆر و فرە رەهەند دەربارەی پرسی تایوان. هاوکات دەیەوێت بۆچونێکی لۆژیکی گشتگیری پەیوەندار بە مێژووی تایوان و بارودۆخی ئێستای ناوچەکە و پاشان ڕۆڵی هێزە جیهانیی و هەرێمییەکان بە دیاریکراوی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا لە پەرەسەندنی پرسەکە و شێواز و لۆژیکی ئارامگرتنی ستراتیژییانەی چین بۆ گەڕاندنەوە و وەرگرتنەوەی دوورگەی تایوان دروست بکات.
پرسیارەکانی توێژینەوەکە:
ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدات وەڵامی پرسیارێکی جەوهەریی بداتەوە، ئەویش خۆی دەبینێتەوە لەوەی کە ئایا پرسی تایوان پرس و كێشەیەکی ناوخۆییە وەک ئەوەی چین بانگەشەی بۆ دەکات یان پرس و کێشەیەکی نێودەوڵەتییە؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، توێژینەوەکە چەندین پرسیاری دیکەی لاوەکیی دەوروژێنێت و وەڵامی زانستییانەشیان دەداتەوە: مەبەست لە پرسی تایوان چییە؟ گرنگی جیۆپۆلەتیکیی و جیۆسیاسیی تایوان لە چییەوە سەرچاوە دەگرێت؟ هەڵوێستی تایوان چییە سەبارەت بە کێشەکانی لەگەڵ چین؟ میکانیزم و رێکارەکانی چۆنییەتی چارەسەرکردنی پرسەکە چین؟ هەڵوێست و بۆچوونی فەرمی چین و ئەمریکا تایبەت بە پرسی تایوان چۆن و بە چ شێوازێکە؟
گریمانەی توێژینەوەکە:
بە مەبەستی وەڵامدانەوەی پرسیارە سەرەکییەکانی پەیوەست بە کێشەی توێژینەوەکە و بە دیهێنانی ئامانجە سەرەکییەکانی؛ توێژینەوەکە پشت بە چەند گریمانەیەکی سەرەکی پەیوەندار بە پرسی تایوان دەبەستێت، لەوانە؛ پرسی تایوان نەک تەنیا وەک کێشەیەک لە چوارچێوەی سیاسەتی ناوخۆیی چیندا مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، بەڵکو وەک کێشەیەکی نێودەوڵەتیش مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت کە داواکاری تایوان بۆ دانپێدانانی نێودەوڵەتی و سەربەخۆیی لەخۆ بگرێت. پێگەی ستراتیژی تایوان کاریگەرییەکی گرینگی لەسەر هاوسەنگی سەربازیی و ئابووریی و سیاسیی لە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمن هەیە. هەروەها تایوان لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ چین هەڵوێستێکی ڕووەو سەربەخۆیی دەگرێتەبەر، کە هاوکاتە لەگەڵ هەوڵەکانی بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانانی زیاتر لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا. چارەسەری پرسی تایوان لە ڕێگەی دانوستان و وتووێژی ئاشتیانە لە چوارچێوەی بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتی مومکینە. ئەم پرۆسەیە لە کاتێکدا دەبێت ئەنجام بدرێت کە ڕێز لە ئیرادەی هەردوو گەلی چین و تایوان بگیرێت. لە کاتێکدا چین تایوان وەک بەشێکی دانەبڕاو لە خۆی دەبینێت، لە بەرانبەردا سیاسەتی “ناڕوونی ستراتیژی” ئەمریکا بەرانبەر بە تایوان ئامانجی پاراستنی هاوسەنگییە لە ناوچەکەدا بە پێشکەشکردنی پشتیوانی ناڕاستەوخۆ بۆ تایوان.
میتۆدی توێژینەوەکە:
ئەم توێژینەوەیە پشت بە هەریەک لە میتۆدی مێژوویی و وەسفی – شیکاری سیاسیی هەروەها تیۆری ڕیالیزمی نوێ دەبەستێت لە باسەکانیدا و لەسەر ئەو بنەمایەش، کتێب و توێژینەوە سیاسییەکان، بەڵگەنامە یاساییەکان، ڕێکەوتننامە و پەیماننامە پەیوەندارەکان، تیۆر و بۆچوونی شارەزا و لێکۆڵەران و سەرکردە و ناوەندە سیاسییەکان ڕوون دەکاتەوە بە مەبەستی دەستخستنی وەڵامی گونجاو پەیوەست بە کێشە و ئامانج و پرسیار و گریمانەی توێژینەوەکە، لە کۆتایشدا دەرەنجامێکی سیاسیی و زانستیی دەخاتە بەردەست.
سنووری توێژینەوەکە:
هەرچەندە پرسی تایوان بابەتێکی فرە رەهەند و هەمە لایەنەیە، بەڵام جەختی ئەم توێژینەوە زیاتر لەسەر پرسی تایوانە وەک پرسێکی سیاسیی و ستراتیژیی لە نێوان ساڵانی (١٩٤٩-٢٠٢٤)، لەم نێوەندەشدا جگە لە پاشخانی مێژوویی پرسەکە و فاکتەرە ئابوورییەکان، گرنگی تایبەت بە بۆچوونە فەرمییەکانی لایەنەکانی پرسەکە دەدات، لەو پێناوەشدا جگە لە هەڵوێستی ڕەسمیی تایوان بەرانبەر بە پرسی دوورگەکەی، هەڵسەنگاندنی ورد و زانستیش بۆ هەڵوێستی هەریەک لە وڵاتانی چین و ئەمریکا دەکات و خاڵە هاوبەش و جیاوازەکانیان تایبەت بەو پرسە دەخاتە ڕوو.
توێژینەوەکانی پێشوو:
کۆمەڵێک توێژینەوە لە سەرەتای سەرهەڵدانی پرسی تایوان تاکو سەردەمی ئێستا بوونی هەیە، بەڵام ئەم توێژینەوانە سنووردارن بە ڕەهەندی (تایوانی ، چینی، ئەمریکی)، واتە یەک ڕەهەندن و هەمەلایەنە نین. بۆ نموونە، ئەو لێکۆڵینەوە و بابەتانەی کە لەلایەن لایەنی تایوانەوە دەرچوون، لە ڕوانگەی تایوانەوە مامەڵەیان لەگەڵ پرسەکەدا کردووە، بەهەمان شێوە ئەو لێکۆڵینەوە و بابەتانەی کە لەلایەن لایەنی چینەوە دەرچوون، لە ڕوانگەی چینییەوە مامەڵەیان لەگەڵ پرسەکەدا کردووە. هەروەها زۆربەی ئەو لێکۆڵینەوە و وتارانەی نووسەرانی ڕۆژئاوا بڵاویان کردۆتەوە، لە دیدگای هەڵوێستی وڵاتەکانیان لەسەر پرسەکە لایەنگری تایوانیان کردووە. بەڵام ئەم توێژینەوەیە بەدیدێکی هاوسەنگ هەڵوێستی فەرمی هەرسێ لایەن (تایوان، کۆماری میللی چین، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا) لەسەر پرسەکە ڕووندەکاتەوە، کۆگیرییەکی ڕەهەندەکانی خستۆتە ڕوو. لە گرینگترین توێژینەوەکانی پێشوو:
- توێژینەوەی انس عادل الخنوس ساڵی ٢٠٠٣ بەناونیشانی (تایوان: دراسة في الجغرافیة السیاسیة)، کۆلێژی پەروەردە، زانکۆی بەغدا. توێژەر لەم توێژینەوەدا هەستاوە بە شیکردنەوەی تایبەتمەندییە سروشتی و مرۆییەکانی تایوان کە کاریگەری گەورەی لەسەر پێگەی جیۆپۆلیتیکی تایوان دروستکردووە، هەروەها شرۆڤەی تایبەتمەندیییە ئابوورییەکانی تایوانی کردووە، کە بۆتە سەرچاوەیەکی سەرەکی هێزی ئەم وڵاتە، ئەمە جگە لە باسکردنی ڕیشەی مێژوویی پرسی تایوان و خوێندنەوەیەکی ئایندەیی بۆ پێگەی جیۆپۆلیتیکی تایوان.
- توێژینەوەی صباح جاسم محمد الجنابی ساڵی ٢٠٢١ بەناونیشانی (أثر المتغير الجيوبوليتيكي في السياسة الخارجية الصينية تجاه تايوان)، سەنتەری دیموکراسی عەرەبی – ئەڵمانیا. توێژەر لەم توێژینەوەدا هەستاوە بە شیکردنەوەی گۆڕاوە جیۆپۆلەتیکییەکان وەک یەکێک لە هۆکارە گرنگەکان کە کاریگەری لەسەر دیاریکردنی گرنگی ستراتیژی هەر وڵاتێک هەیە، بەو پێیەی ڕووبەر و شوێنی جوگرافی ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن لە پێوانەکردنی هێزی دەوڵەت لە ڕووی (سیاسی، ئابووری، سەربازی، ئاسایشیی). تویژەر لەم توێژینەوەیەدا باس لە گرینکترین بنەماکان و میکانیزمەکانی بریاردان دەکات لە سیاسەتی دەرەوەی کۆماری میللی چین، هەروەها لێکۆڵینەوە لە گرنگی پرسی تایوان لە سیاسەتی دەرەکی کۆماری میللی چین لەلایەک، لە لایەکی تر، شڕۆڤەی ئەگەرەکانی داهاتووی سیاسەتی دەرەکی کۆماری میللی چین دەکات بەرانبەر تایوان.
- توێژینەوەی Roman Stepar ساڵی ٢٠٢٠ بەناونیشانی (China’s Sharp Power: How China Seeks to Influence and Coerce its Neighbors) Faculty Of Social Sciences, Charles University. توێژەر لەم توێژینەوەیەدا باس لە چەمکی هێزی تیژی چین دەکات وەک دواین جۆری شێوەی هێز لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە؛ هیزی تیژی چین چییە و چۆن بەکاردێت. پاشان ئەوە ڕوون دەکاتەوە کە چین چەندین ستراتیژی جیاوازی هەیە بەرانبەر دەوڵەتان بەکاریدێنێت. یەکێک لەم دەوڵەتانەی ناو توێژینەوەکە تایوانە، لە رێگەی بەکارهێنانی چەندین ستراتیژی جیاوازی وەک ( مێژوو، کەلتور، گرنگی جوگرافی، فشاری ئابووری، ڕەوەندی چینی ) هەوڵی گێرانەوەی تایوان دەدات بۆ ناو نیشتیمانی دایک کە کۆماری میللی چینە.
- توێژینەوەی أحمد جلال محمود عبده ساڵی ٢٠٢٢ بەناونیشانی (أثر الأزمة التايوانية على التوازن الاستراتيجي في شرقي آسيا: العلاقات الصينية الأمريكية ٢٠١٦ – ٢٠٢٢ : دراسة حالة )، گۆڤاری کۆلێژی سیاسەت و ئابووری، زانکۆی سوێس. توێژەر لەم توێژینەوەدا تیشکی خستۆتە سەر قەیرانی تایوان، کە یەکێکە لە قەیرانە کۆنەکانی جیهانی مۆدێرن، بەجۆرێک ئەم قەیرانە هۆکاری ڕووداوەکانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ئاسیایە، لە لایەکی تر توێژینەوەکە شرۆڤەی ڕەنگدانەوەی قەیرانی تایوان لە سەر پەیوەندییەکانی ئەمریکا و چین دەکات، سەرەنجام ئەم ڕەنگدانەوانە کار لە سەر ستراتیژی بنیاتنانی هاوپەیمانی نوێی ئەمریکا لە ئاسیا دەکات.
- توێژینەوەی Enes M. Doğanlarساڵی ٢٠٢١ بەناونیشانی ( Neorealist Teori Bağlaminda Çin Diş Politika Stratejilerinin Değerlendirmesi) پەیمانگەی توێژینەوەی یەکێتی ئەوروپا و پەیوەندییەنێودەڵەتییەکان، زانکۆی باشکێنت. توێژەر لەم توێژینەوەیەدا هەوڵیداوە سیاسەتی دەرەوەی چین لە روانگەی تیۆری ریالیزمی نوی شیبکاتەوە. لەم چوارچێوەیەدا، دوای ئەوەی ستراتیژی گەورەی چینی دەخاتە ڕوو؛ باس لە دیپلۆماسیەتی تەڵەی قەرزی چین لە ئەفریقا، سیاسەتی یەک چین، کاریگەریی ڕکابەریی مێژوویی لەسەر پەیوەندییەکانی چین و ژاپۆن، بانگەشەی سەروەری لە دەریای باشووری چین، پرسەکانی (تایوان، تبت، هۆنگ کۆنگ، تورکمانستانی رۆژهەڵات)، شیدەکاتەوە. لەکۆتایشدا بە ئاماژەدان بەو تێگەیشتنەی کە “چین لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا ڕێبازێکی واقیعی شەڕانگێزانە پەیڕەو دەکات” کۆتایی بە توێژینەوەکەی دێنێت.
- پێکهاتەی توێژینەوەکە:
ئەم توێژینەوەیە جگە لە پوختە، پێشەکی و دەرەنجامەکان لە چوار باسی سەرەکی پێکدێت، بەم شێوەیە: باسی یەکەم: تیۆری ڕیالیزمی نوێ و پرسی تایوان، باسی دووەم: پرسی تایوان و هەڵوێستی فەرمیی تایوان لە بارەیەوە، باسی سێیەم: کاریگەری ڕەهەندی نێودەوڵەتی لە سەر پرسی تایوان؛ هەڵوێستی فەرمیی چین و ئەمریکا بە نموونە، باسی چوارەم: ئایندەی سیاسەتی چین و ئەمریکا بەرانبەر تایوان.
باسی یەکەم : تیۆری ڕیالیزمی نوێ و پرسی تایوان
داواکراوی یەکەم: قوتابخانەی ڕیالیزم
بە گشتی تیۆری ڕیالیزم لە چەند ئاڕاستە و مۆدێلێکی جیاواز پێکهاتووە، کە لە میانەیدا ژمارەیەکی زۆر تیۆرست فرەچەشنیان پیشانداوە. تێزهکانی قوتابخانەی ڕیالیزم هەمیشه باڵادەستبوون لە بارەی شێواز و هونەری حکومرانێتی و چۆنێتی پارێزگاریکردن له مانەوەی خود له دۆخی سروشتیدا هەروەك تۆماس هۆبز ئاماژەی بۆکردووه دۆخی سروشتی دۆخێکه که هیچ کەسێک دۆستی کەسێکی دیکه نییه و هەمووان له جەنگێکدان دژی یەکدی و لەمیانەی ئەم دۆخە سروشتییەدا مانەوه ئامانجێکی پله باڵایه. مۆدێلی ڕیالیزم مێژووەکەی دەگەرێتەوه بۆ (سیو سیدیدس) مێژوونووسی جەنگەکانی پلۆپۆنیزی (٤٣١-٤٠٤ پ.ز) و لۆژیکی سیاسەتی هێز، ناوبراو ئاماژەی بەوه کردووه کە “بەهێزەکان ئەوە دەکەن کە دەخوازن ئەنجامی بدەن، لاوازەکانیش ئازار دەچێژن که پێویسته بیچێژن” (بەرزنجی و علی، ٢٠٢٢: ٦٥). لەچاخی نوێدا و لە سەدەی شانزدەوە بە دیارییکراوی لە سەردەمی ماکیاڤیلییەوە تیۆری ڕیالیزم باڵی کێشا بوو بەسەر دیبەیتی نێوان بیرمەندە ڕۆژئاواییەکاندا، تەنانەت وایلێهات، کەلتوری ڕیالیزم و میراتەکەی بوون بە خاڵی ڕەهابوونی ناوەندی لە تیۆر و پراکتیکدا بۆ هاوبەشییەکانی ڕۆژئاوا لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا.
تیۆری ڕیالیزم لەماوەی دوای جەنگی دووەمی جیهانی تۆکمەیی و خۆگرتووییەکی گەورەی بەدەستهێنا و بەردی بناغەی داکوتا بەشێوەیەک ڕیالیزم بوو بە مۆدێلی مەعریفی لە لیکۆڵینەوەی دیاردە نێودەوڵەتییەکان ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی تواناکانی لە لێکدانەوەی هۆکارەکانی هەڵگیرسانی جەنگ. هەژموونی تیۆری ڕیالیزم بە سەر گریمانە و دەسپێکی توێژینەوەکاندا لە ماوەی جەنگی سارد بە فراوانی بەردەوام بوو. نوسینی بیرمەندەکان لە نموونەی “ئیدوارد کار” و “هانس مۆرگنساو” و تێزە سیاسییەکان لە نموونەی “جۆرج کینان” و “هینری کیسنجەر” و چەندانی دیکە ڕۆلێکی گەورەیان لەم هەژموونە بینی.
لەم چوارچێوەیەدا زۆربەی تیوریستانی ڕیالیستی وەڵامێکی ڕاستەوخۆیان پێیه سەبارەت به کێشەکانی سیستەمی نێودەوڵەتی که خۆی دەبینێتەوه لە نەبوونی دەسەڵاتێکی ناوەندی کاریگەر بەرانبەر بە سیستەمێکی هیرارکی لەچوارچێوەی حکومەتەکاندا که بەرگری له سنوورەکانیان دەکەن. لە ڕێگەی سەپاندنی یاساکان و پارێزگاریکردن لەهاوڵاتیانیان كارێك دەکەن سیاسەتی ناوخۆیی سەقامگیرتر بێت و له ڕووی جۆرێتيەوه له سیاسەتی نێودەوڵەتی جیاواز بیت (بەرزنجی و علی، ٢٠٢٢: ٦٥). بەشێوەیەکی گشتی تیۆری ڕیالیزم خاوەنی کۆمەڵێک بنەمای تیۆری و گریمانەیە لەبارەی پەیوەندی دەوڵەت بە سیستەمی نێودەوڵەتی و کاریگەری ئەم سیستەمە لە سەر دەرکردنی بریارەکانی دەوڵەت، گریمانەکانیش بریتیین لە (160-1(Forde, 1995: 14:
١. دەوڵەت ئەکتەری سەرەکییە لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا (Main actor).
٢. دەوڵەت ئەکتەرێکی یەکگرتووە و پارچە پارچە ناکریت (Actor unified).
٣. بڕیار بەدەستانی سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت ئەکتەری عەقڵانین (Rational actor).
٤. تایبەتمەندی و سروشتی ژینگەی نێودەوڵەتی، ژینگەیەکی پاشاگەردانییە (Anarchy sistem).
٥. ئامانجی سەرەکی هەموو دەوڵەتێک هەوڵدان بۆ مانەوەیە (Survival).
٦. هیچ دەوڵەتێک جیگەی متمانە پێکردن نییە، تەنیا خودهاریکاری هەیە (Self- help).
بە کورتی دەتوانین بڵێین تیۆرسێنانی قوتابخانەی ڕیالیزم بە هەموو مۆدێلە جیاوازییەکانیانەوە کۆک و هاودەنگن لەسەر پرەنسیپەکانی سەرەوە، بۆنموونە، تیۆری یەکەم، ڕیالیزمی کلاسیک، تیۆری دووەم، ڕیالیزمی نوێ، تیۆری سێیەم، قوتابخانەی ئینگلیزی، تیۆری چوارەم ڕیالیزمی بونیادی، تیۆری پێنجەم، تیۆری سەقامگیری هەژموون. بەجۆرێک هەموو ئەم تیۆرانە خاوەنی بیرمەندی ناسراوی خۆیانن. بەڵام تویژینەوەکە بە پێویستی زانی تەرکیز بکاتە سەر تیۆری ڕیالیزمی نوێ وەک مۆدێلێک بۆ شیکردنەوەی سیستەمی نێودەڵەتی.
داواکراوی دووەم: بنەما گشتییەکانی تیۆری ڕیالیزمی نوێ وەک مۆدێلێکی سەرەکی بۆ شیکرنەوەی سیستەمی نێودەوڵەتی
تیۆری ڕیالیزمی نوێ بەرەنجامی بەرەو پێشچوونی گریمانە تیۆرییەکانی پێش خۆیەتی لە نموونەی تیۆری ڕیالیزمی کلاسیک لە چوارچێوەی بیری قوتابخانەی ڕیالیزمدا، لێرەدا ئەوەی گرنگە ئاماژە و شیکردنەوەی بۆ بکەین تیۆری ڕیالیزمی نوێیە کە لە بنەرەتدا درێژەپێدەری ڕەوتی شیکردنەوەکانی مۆدێلی پێشخۆیەتی. بەواتایەکی تر، تیۆری ڕیالیزمی نوێ لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمدا وەک وەڵامێک بۆ سنووردابوونی تیۆری ڕیالیزمی کلاسیک و ئەم ڕەخنانەی لەم تیۆرە گیران، هاتەکایەوە. ڕیالیزمی نوێ جەخت لەسەر پەیکەر و پێکهاتەی سیستەمی نێودەوڵەتی دەکاتەوە وەک چوارچێوەیەک بۆ ڕەفتاری دەوڵەتەکان لە جیاتی سروشتی مرۆڤ و بەهەند وەرگرتنی ئەم سروشتە ((Aydın, 2004: 47-49. لە ئەنجامدا تیۆری ڕیالیزمی نوێ و چەمکە بنەڕەتییەکانی ئەم تیۆرە لەلایەن (کینیز واڵتز) لە کتێبی تیۆری سیاسەتی نێودەوڵەتی (١٩٧٩) هاتە کایەوە (Waltz, 2015: 7). دواجار دەکرێت بڵێین کە تێزە تیۆرییەکانی ڕیالیزمی نوێ بریتین لە (حسین، ٢٠١٨: ٢٨٦-٢٨٧(:
١. پێکهاتەی سیستەمی نێودەوڵەتی پێکهاتەیەکی پاشاگەردانیی و فەوزەوییە، تایبەتمەندە بە نەبوونی دەسەڵاتی ڕەهای باڵا لە ناو سیستەمەکە. لە هەمان کاتدا شانۆی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بە تەواوەتی بریتییە لە ململانێی نێوان دەوڵەتان لە پێناو مانەوە.
٢. لەو پانتاییە پاشاگەردانییەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا دەوڵەتان زیاتر بە دوای زیادکردنی هێزی خۆیانن لە پێناو مانەوەیاندا. لێرەدا هێز ئامرازێکە بۆ دەستەبەرکردنی مانەوە وەک سەرەکیترین ئامانجی دەوڵەتان.
٣. مانەوە لە ناو سیستەمی نێودەوڵەتی ئامانجی سەرەکی و باڵای دەوڵەتەکانە، هەر بەم هۆیەشەوە بەردەوام لە کارلێکە نێودەوڵەتییەکاندا فاکتەری نەبوونی ئاسایش زاڵ و باڵادەستە. باشترین ڕێکاریش بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایش و مانەوەی دەوڵەت ڕێکار و ئامرازی پشت بە خۆ بەستن و یارمەتیدانی خودە.
٤. هەموو کات ئەگەری ڕوودانی جەنگ لە ئارادایە، باڵاترین ئامرازی پێشگرتن و مانەوە و ئاسایش لە سیستەمی نێودەوڵەتی، هێزی سەربازی و چەکی ئەتۆمییە. بۆیە دەوڵەتانیش بەردەوام هەوڵی خۆ بەهێزکردن دەدەن.
بە سەرنجدان لە بنەماکانی سەرەوە لە ڕیالیزمی نوێدا، سروشتی سیستەمی نێودەوڵەتی خاڵی دەسپێکی لێکۆڵینەوەیە لە پرسە ئاسایشییەکان، پاشگەردانی چەمکێکی ناوەندییە لەسەر ئەم بنەمایە هەریەک لە یەکەکەنی سیستەمی نێودەوڵەتی بەرپرسی ئاسایشی خۆیانن و دەوڵەتان بەدواداچوون بۆ ئامانجە ناوخۆیی و دەرەکییەکانیان دەکەن. بەڵام ئامانج و بەرژەوەندی دەوڵەتان هاوتەریب نییە لەگەڵ یەکتری، بۆیە ئەمەش ناکۆکی و پێکدادان دروستدەکات، لە بارودۆخێکی وەهادا ناکۆکییەکان یان بە ڕێککەوتن یان بە هێز چارەسەر دەکرێن، بۆیە دەوڵەتان بۆ ئەوەی ئاسایشیان هەبێت دەبێت هەمیشە ئامادە بن کە بە هێز وەڵام بدەنەوە (قادر، ٢٠٢٠: ٤٠).
بە بڕوای واڵتز ئامانجی هەموو دەوڵەتان مانەوەیە و لەسەرووی هەموو شتێکەوە بە دوای بەرجەستەکردنی ئاسایشەوەن. واڵتز پێی وایە پێکهاتەی پاشاگەردانی سیستەمی نیودەوڵەتی وادەکات دەوڵەتان ئاسایشخواز بن و ناچارن لە سەر بەدەستهێنانی هێز ململانێ بکەن. چونکە هێز باشترین ئامرازی مانەوەیە. بۆیە بە بروای “والتز” بەهۆی پاشاگەردانی سیستەمی نێودەوڵەتی دەوڵەتان هەوڵ دەدەن هاوسەنگی هێز بپارێزن (Waltz, 2000: 5-7).
لە نیوەی دووەمی سەدەی ڕابردوودا، دابەشبوونێکی بەرچاو لە ناو قوتابخانەی ڕیالیستەکاندا ڕوویدا. دابەشبوونەکە ڕیالیزمی بەرگری و هێرشبەری لێهاتە بەرهەم، هەرچەندە بنەما سەرەکییەکانی هەردوو مۆدێلی ڕیالیزم لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا هەڵگری گریمانەن، بەڵام ئەوان ڕێبازگەلێکیان خستەڕوو کە لە بنەڕەتدا گەیشتنە ئەنجامێکی جیاواز. بە واتایەکی تر، سەبارەت بە چۆنیەتی خوێندنەوەی پرسی ئاسایش و تا چ رادەیەک “دەوڵەت” یاخود سیستەمی نێودەوڵەتی وەک پێکهاتە و بکەر زاڵترە لەوەی دیکە، دەبینین دوو ئاراستەی سەرەکی لەناو تیۆری ڕیالیزمی نوێدا هەیە:
یەکەم: ڕیالیزمی بەرگریکارانە (Defensive Realism): لە ڕوانگەی ئەم تیۆرەوە هێز ئامانج نییە، بەڵکو ئامرازێکە، چونکە لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا سیاسەتی هاوسەنگی هەیە، بەکارهینانی هێزیش بۆ پاراستنی دۆخی ئێستا بەکاردێت نەک گۆرینی(Waltz, 2025: 238). لەم چوارچێوەیەدا یەکێک لە گرینکترین تیۆرسێنەکانی تیۆری ڕیالیزمی بەرگیریکار “ستێفان واڵت” باس لە تیۆری “هاوسەنگی هەرەشە” دەکات و، پێیوایە دەوڵەتان کاردانەوەیان تەنیا لە هەمبەر هەڕەشەکان نییە، بەڵکو ئەوان کاردانەوەیان لەسەر بنەمای تێگەیشتنیانە لە هەڕەشەکان. بۆیە مەترسی دەوڵەتان بۆ سەر یەکتری نەک لە سەر بنەمای هێز دەبێت بەڵکو لەسەر بنەمای نزیکی جوگرافی، ئاستی هێز، تواناکان، نیەتی هێرشبەرانە دەبێت (قادر، ٢٠٢٠: ٤٢).
بە واتایەکی دیکە، بە هۆی گرفتەکانی بابەتی هاوسەنگی هێز و چۆنیەتی خوێندنەوەی بابەتی ئاسایش، ئەوە هیز نییە کە کرۆکی ناوەندیی دڵەراوکێ ئاسایشییەکانە، بەڵکو ئەوە هەستکردن بە هەڕەشەیە بۆیە ئەکتەرەکان بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆیان لە بەرانبەر هێزی هەڕەشەکەر دوو ستراتیژی هاوسەنگی و شوێنکەوتوویی دەگرنەبەر. ئەمەش لەبەرانبەر هێزی هەڕەشەکەر یاخود شوێنکەوتن و ملکەچبوون بۆ هێزی هەڕەشەکەر (Walt, 1986: 110-111). هەر بۆیە تەنیا هەبوونی هێز گرنگ نییە، فاکتەرەکانی تریش وەک نییەت، تێگەشتن لە هەڕەشە بۆ ئاسایشی دەوڵەتان، دروستکردنی هاوپەیمانێتی، دوژمنایەتی گرنگن. چونکە بە بروای واڵت تێگەیشتنی ئەکتەرەکان لە یەکتری وەکو هەڕەشەیە، کە کاریگەری لەسەر پرسەکانی ئاسایش هەیە نەک تەنیا هێز و توانای سەربازی وڵاتان (Walt, 1986: 116).
بەکورتی دەکرێت بڵێین؛ گریمانەیەکی بەهێز نییە لەبارەی سیستەمی نێودەوڵەتی، چونکە لەم تیۆرەدا تەنیا لە کاتی هەبوونی هەڕەشە دەرەکییەکاندا دەوڵەت دەیەوێت خۆی بپارێزێت و ئاسایشی خۆی پارێزراوتر بکات، لە کاتێکدا چەمکی ئاسایش چەمکێکی گۆڕاو و جێگیر نییە و لاستیکییە (Rose, 1998: 150).
دووەم: ڕیالیزمی هێرشبەرانە (Offensive realism): گرنگترین تیۆرسێن لەم تیۆرەدا جۆن میرشایمەرە کە وەک زۆربەی زانایانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی نەوەی خۆی، بە قووڵی لە ژێر کاریگەریی کینێس والتز دامەزرێنەری تیۆری نیوڕیالیزم دایە، میرشایمەر پێی وایە سروستی سیستەمی نێودەوڵەتی دەبێتە هۆی دروستبوونی هەڕەشە و ململانێ. هەروەها ئاسایش وەک کاڵایەکی نایاب دەبێتە هۆی کێبرکێی نێودەوڵەتی و دروستبوونی تەنگەژەی نێودەوڵەتی، بۆیە دەوڵەتان بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایشی خۆیان ستراتیژی هێرشبەرانە دەگرنەبەر، ئەمەش کاردانەوەی دەوڵەتانی تر بەدوای خۆیدا دێنێت و هەر ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی تەنگەژەی ئاسایشی نێوان دەوڵەتان (قادر، ٢٠٢٠؛ ٤٢). میرشایمەر لە بەرهەمەکەیدا بە ناوی (The Tragedy Of Great Power Politics) لە ساڵی ٢٠٠١ سەبارەت بە ڕیالیزمی هێرشبەرانە بوێرانە بەرگری لە گریمانەکانی دەکات کە بریتین لە (Mearsheimer, 2001: 2):
١. سیستەمی نێودەوڵەتی پاشاگەردانییە (هیچ دەسەڵاتێک نییە کە لە سەرووی دەوڵەتەکانەوە هەبێت بۆ ناوبژیوانی ناکۆکییەکانیان).
٢. هەموو دەوڵەتەکان هەندێک توانای سەربازییان هەیە (هەرچەندە سنووردار بێت).
٣. زلهێزەکان هەرگیز ناتوانن دڵنیابن لە مەبەستی یەکتر. مەبەستی دەوڵەتان دەتوانێت بە خێرایی بگۆڕێت، بەجۆرێک کە مەبەستی دەوڵەتەکان ڕۆژێک مامناوەند بێت و ڕۆژێکی دیکە دوژمنکارانە بێت.
٤. بۆ زلهێزە گەورەکان مانەوە ئامانجی کۆتاییە، ئاسایش گرنگترین ئامانجە.
٥. دەوڵەتەکان ئەکتەرێکی عەقڵانین کە هەوڵ دەدەن بەرژەوەندییەکانی خۆیان بەرەو پێش ببەن.
میرشایمەر لەم باوەڕەدایە دەوڵەتە گەورەکان هەوڵی هەژموون بە سەر ناوچەکانی خۆیاندا دەدەن، لە هەمانکاتدا سورن لەسەر ئەوەی کە هیچ کام لە دەوڵەتە گەورە ڕکابەرەکانیتر زاڵ نەبن بەسەرناوچەیتردا. ئامانجی بنچینەیی هەر هێزێکی گەورە زیادکردنی بەشەکەی خۆیەتی لە هەژموونی جیهانی تا ئەوپەری سنوور. لە کۆتاییشدا زاڵبوون بەسەر سیستەمەکەدا. هەر هێزێکی گەورەش جۆرێک لە وزەی سەربازی شەرانگێزی هەیە، دەتوانن ئازاری یەکتر بدەن، باشترین رێگە بۆ بەردەوام بوون لە سیستەمێکی ئاوادا بریتییە لە بەهێزبوون بە گوێرەی توانا لە چاو دەوڵەتانی ڕکابەردا. هەتا دەوڵەت بەهێزتر بێت ئەگەری دووچار بوونی بە هێرشی دەوڵەتانی تر لاواز دەبێت (فەرەج، ٢٠١٨: ٢٣٨).
لای میرشایمەر پرسیار ئەوەیە ئایا لە توانای دامەزراوە نێودەوڵەتییەکاندا هەیە ژمارە و چڕی ململانێ توندوتیژەکانی نێوان دەوڵەتان کەم بکەنەوە؟ وەڵامی دڵنیایی میرشایمەر ئەوەیە کە دامەزراوەکان لەسەر کۆمەڵێک بەرژەوەندی خۆیی هێزە گەورەکان بونیاتنراون، وایدەبینێت کە دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان ئاستی هەرەخوارەوەی کاریگەریان لەسەر ڕەفتاری دەوڵەتان هەیە، کێشەی سەرەکی لای ئەو پەیوەندییە ئاسایشییەکانە، لەم چوارچێوەیەدا پێیوایە؛ هاریکاری نێوان دەوڵەتان سنووربەندی خۆی هەیە، هەر بڕێک لە هاریکاری بە دوور دەزانرێت (Mersheimer, 1995: 7-9).
لەکۆتاییدا میرشایمەر دەڵێت؛ ئەو وێنەیەی کێشاومانە جوان نییە، خۆزگە بمانتوانیبوایە چیرۆکی گەشبینانەتر سەبارەت بە ئایندە بگیێرمەوە، بەڵام سیاسەتی نێودەوڵەتی بوارێکی پیس و مەترسیدارە. هەموو نیەتە باشەکان ناتوانێت سنوور بۆ ئەو ڕکابەرییە ئاسایشییە توندە دابنێت، کە لەگەڵ دەرکەوتنی هێزێکی هەژموونداری بەرزخوازی نوێ لە ئاسیا دێتە کایەوە (میرشایمر، ٢٠٠٥: ٤٢). دەتوانین ئەوەی پێشوو لەبارەی ڕیالیزمی بەرگریکارانە و ڕیالیزمی هیرشبەرانە لە خشتەیەکدا بەم شێوەیە پوخت بکەینەوە:
| ڕیالیزمی بەرگریکار | ڕیالیزمی هیرشبەر |
| پاراستنی بڕی پێویست لە هێز، پاراستنی پێگە لە سیستەم | بەدەستهێنانی زۆرترین هێز لە پێناو مانەوەدا |
| پاشاگەردانی، هانی دەوڵەتان دەدات بۆ پارستنی هاوسەنگی هێز | پاشاگەردانی، هانی دەوڵەتەکان دەدات بەشێوەیەکی هێرشبەرانە مامەڵە بکەن |
| لەهەندێ خاڵدا بەرژەوەندی هاوبەش لەنێوان دەوڵەتاندا هەیە | هیچ بەرژەوەندییەکی هاوبەش لەنێوان دەوڵەتەکاندا نییە |
| دەوڵەتان هێزێکی گۆڕانکار نین، لەگەڵ مانەوەی دۆخی باودان | دەوڵەتان بەدوای گۆڕانکارین لە بارودۆخی سیستەمی نێودەوڵەتیدا |
| لە بونیادی سیستەمی نیودەوڵەتیدا ئاسایش کەمە، بەڵام دەگمەن نییە | لەبونیادی سیستەمی نیودەوڵەتیدا ئاسایش دەگمەنە |
| دەوڵەتان هەوڵی بەدەستهێنانی ئەوپەڕی ئاسایش نادەن | دەوڵەتان هەوڵی بەدەستهێنانی ئەوپەڕی ئاسایش دەدەن |
| لە سیاسەتی نێودەوڵەتی ململانێی هەمیشەیی پێویست نییە | لە سیاسەتی نێودەوڵەتی ململانێی هەمیشەیی پێویستە |
| نەهێشتنی نادڵنیایی لە ترس و نیەتەکان بە گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست | نەهێشتنی نادڵنیایی لە ترس و نیەتەکان لە ڕێگەی هێرشەوە |
سەرچاوە: خشتەکە لە لایەن توێژەران بە پشتبەستن بە تێزەکانی مێر شایمەر و کینیز واڵتز ئامادەکراوە.
لە کۆتایدا وەک ئەنجام دەکرێت بڵێین: ڕیالیزمی بەرگری، بە پێچەوانەی ڕیالیزمی هێرشبەر، ئەوە پیشان دەدات کە دەوڵەتەکان بە پلەی یەکەم بەدوای ئاسایشدا دەگەڕێن نەک زۆرترین هێز و زۆرجار سیاسەتگەلێک پەیڕەو دەکەن کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی دۆخی ئێستا نەک تێکدانی. لەم ڕوانگەیەوە، پێدەچێت واڵت لە پرسی تایوان نزیک بێتەوە بە جەختکردنەوە لەسەر ئەو ڕێگایانەی کە هەردوو چین و ئەمریکا بەهۆی پێویستی دەستەبەرکردنی ئاسایشی خۆیانەوە پاڵدەنرێن، نەک فراوانکردنی هێز بۆ باڵادەستی.
ڕوانگەی واڵت هاندەری بەشداریکردنی دیپلۆماسی و خۆگرتنی ستراتیژی دەبێت وەک ڕێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان. پێدەچێت ئەو بڵێت پەیوەندییەکی ڕوون سەبارەت بە مەبەستەکان و پابەند بوون بە دۆخی ئێستا (پاراستنی سەربەخۆیی دیفاکتۆی تایوان بەبێ پاڵنانی سەربەخۆیی) باشتر خزمەت بە هەردوو بەرژەوەندی ئەمنیی ئەمریکا و چین دەکات لە هەڵوێستی سەربازی. بە کورتی ڕوانگەی ڕیالیستی بەرگریکارانەی واڵت سێگۆشەی ئەمریکا-چین-تایوان بە هۆی نیگەرانییە ئەمنییەکانەوە دەبینێت نەک دەست بەسەرداگرتنی شەڕانگێزی هێز. بۆ واڵت، پاراستنی هاوسەنگییەکی جێگیر لە هێز و دوورکەوتنەوە لە ئیستفزازی ناپێویست کلیلی بەڕێوەبردنی ئەم پرسە ئاڵۆزەیە (Doğanlar, 2021: 42).
بەڵام لە ڕیالیزمی هێرشبەرییدا میرشایمەر باوەڕی وایە دەرکەوتن و سەرهەڵدانی چین تەحەدایەکی بەرچاو بۆ هەژموونی ئەمریکا دروست دەکات و، ئەگەری ململانێی نێوانیان زیاتر دەکات. لە ڕوانگەی میرشایمەردا لەگەڵ هەوڵی زیادکردن و فراوانکردنی کاریگەرییەکانی چین لە ناوچەکە، ئەگەری کردەی شەڕانگێزانە سەبارەت بە تایوان لە لایەن چینەوە زیاتر و کراوەتر دەبێت. میرشایمەر پێشبینی دەکات کە ڕەنگە ئەمریکا وەڵامی جددی هەبێت لە ڕێگەی بەهێزکردنی هاوپەیمانییەتەکانی و بوونی پێگە و بنکەی سەربازی بۆ ڕاگرتنی بەرژەوەندیی و سیاسەتەکانی چین لەم ناوچەیەدا، ئەمەش وادەکات گرژییەکان زیاتر و قوڵتر ببنەوە. بە تایبەت کە پرسی تایوان نموونەی کێبڕکێی ستراتیژییە لە ناوچەکەدا، چونکە هەردوو وڵات بەرژەوەندی ناکۆک و دژیەکیان هەیە، چین ئامانجی یەکگرتنەوەیە و ئەمریکاش پشتگیری لە سەربەخۆیی تایوان دەکات (Mearsheimer, 2001: 29-54).
باسی دووەم: پرسی تایوان و هەڵوێستی فەرمیی تایوان لە بارەیەوە
داواکراوی یەکەم: گەشەسەندنی مێژوویی پرسی تایوان
تایوان دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، لە کەناری باشوری رۆژهەڵاتی چین و باکوری فلیپین و پایتەختەکەی تایپییە .(The Year Book Of Taiwan, 2016: 10) لە دوورگەی فۆرمۆسا و ژمارەیەک دوورگەی بچووکتر پێکهاتووە، لە تەنیشت ئەمانەوە “پیکادۆرێس”، “کینمەن”، “ماتسۆ” و “دوورگە بچووکەکانی تر” هەن. زۆرینەی دانیشتووانەکەی لە نەتەوەی هان پێکدێن (عثمان، ٢٠١٢: ٥١-٥٢).
چین بە پشتبەستن بە دەقێک، کە ١٧٠٠ ساڵ لەمەوبەر نوسراوە و کۆنترین تۆماری مێژوویی تایوانە لە جیهاندا، بانگەشەی ئەوە دەکات، تایوان هەر لە کۆنەوە هی ئەوان بووە. هەرچەندە لە ساڵی ١٦٢٤ هۆڵەندا باشوری تایوانی داگیرکرد و ئیسپانیا لە ساڵی ١٦٢٦ باکوری تایوانی داگیر کرد. پاشان هۆڵەندا لە ساڵی ١٦٤٢دا بە داگیرکردنی باکوری تایوان شوێنی ئیسپانیای گرتەوە. ئەم دۆخە تا ساڵی ١٦٦١ بەردەوام بوو، ساڵێک دواتر چینییەکان بە سەرۆکایەتی ژەنەڕاڵ (چێنگ ژێنگتۆنگ) بەرەو تایوان پێشڕەوییان کرد و کۆلۆنیالیستە هۆڵەندییەکانیان لەوێ دەرکرد (مسألة تايوان وإعادة توحيد الصين، ١٩٩٣: ٤).
لە ساڵی ١٨٩٤ ژاپۆن شەڕی دژی چین دەستپێکرد و سەرکەوتوو بوو لە داگیرکردن و کۆنترۆڵکردنی تایوان بە پەیمانی شیمۆنۆسکی کە لە ساڵی ١٨٩٥ لە نێوان چین و ژاپۆن واژۆ کرا (Carpenter, 2006: 25). بەپێی ئەم ڕێککەوتنە، چین تایوانی رادەستی ژاپۆن کرد. دواتر لە ساڵی١٩٤٥ و لەگەڵ شکستی ژاپۆن لە جەنگی دووەمی جیهانی، تایوان سەروەری خۆی بۆ گەڕایەوە (مسألة تايوان وإعادة توحيد الصين،١٩٩٣: ٥).
دوای خۆبەدەستەوەدانی ژاپۆن لە جەنگی دووەمی جیهانی، شەڕێکی ناوخۆیی لە نێوان پارتی کۆمۆنیستی چین بە ڕێبەرایەتی ماو زی تۆنگ و پارتی ناسیۆنالیستی چین (کۆمینتانگ) بە ڕێبەرایەتی چیانگ کای شێک، دەستیپێکرد. لەگەڵ دامەزراندنی کۆماری میللی چین لەلایەن کۆمۆنیستەکانەوە لە ساڵی ١٩٤٩ کە پایتەختەکەی پەکین بوو، چیانگ و لایەنگرانی پەنایان بۆ تایوان برد و دامەزراندنی کۆماری چینیان ڕاگەیاند و تایپەیان وەک پایتەخت ناساند. لەو کاتەوە چین هەوڵی یەکگرتنەوەی وڵاتەکەی دەدات. لە ژێر ڕۆشنایی بنەمای “یەک وڵات و دوو سیستەم” کە پارتی کۆمۆنیستی چین لە ساڵانی هەشتاکانەوە جێبەجێی کردووە و داوای چارەسەری بنەڕەتی کێشەی تایوان دەکات، لەو نێوەندەشدا سەرکەوتوو بوو لە وەرگرتنەوەی هۆنگ کۆنگ لە ساڵی ١٩٩٧ کە لە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیادا بوو و گێڕانەوەی ماکاو لە ساڵی ١٩٩٩، کە لە ژێر دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزمی پورتوگالدا بوو. بە پێچەوانەی چەمکی رۆژئاوایی “یەک دەوڵەت – نەتەوەیی و یەک سیستەم”، هەڵوێستی چین سەبارەت بە سەروەری پەیوەستە بە چەمکی کۆنفۆشیۆسی کۆن، کە “هاوئاهەنگی لەگەڵ جیاوازی”یە (جیا، ٢٠١٧: ١٤٩).
دوابەدوای دامەزراندنی کۆماری میللی چین لە ساڵی ١٩٤٩، ئەمریکا سیاسەتی گۆشەگیرکردن و گەمارۆدانی چینی پەیڕەوکرد و دەستوەردانی لە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوولای گەرووی تایواندا کرد، کە چین وەک بابەتی ناوخۆیی خۆی دەیبینی. ئەمریکا لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٥٤ لەگەڵ دەسەڵاتدارانی تایوان “رێککەوتننامەی بەرگری هاوبەش”ی واژۆ کرد و خستیە ژێر پاراستنی خۆیەوە. ئەم هەنگاوە بووە هۆی گرژی و ئاڵۆزی لە پەیوەندییەکانی نێوان چین و ئەمریکا و پرسی تایوان بووە بابەتێکی زۆر هەستیار لە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتدا. لە ساڵی ١٩٥٧ هێزی حەوتەمی دەریایی ئەمریکا گەیشتە گەروی تایوان و فیرقەی ١٣ی ئاسمانی هێزەکانی ئەمریکا چوونە ناو تایوان و تیایدا جێگیر بوون (محەممەد، ٢٠١٧: ٤٢٨).
بەرژەوەندی ئەمەریکا لە سنووردارکردنی پێگەی چین لە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمن لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، کە ئەگەری ئەوە هەیە چین هەڕەشە لە بەرژەوەندییەکانی ئەمەریکا بکات لە ناوچەکەدا. بۆچوونێکی گشتی هەیە پێیوایە چین لە چەند ساڵی نزیکی داهاتوودا دەگاتە ئەو ئاستەی کێبڕکێ و تەحەدای دەسەڵاتی ئەمریکا بکات. لەم چوارچێوەیەدا ئەمریکا پرسی تایوانی بەکارهێنا بۆ دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆیی چین. لە ساڵی ١٩٧٩ ئەمریکا “یاسای پەیوەندییەکانی تایوان”ی دەرکرد و بەپێی ئەو یاسایە بەڵێنیدا هەموو مەرج و پێویستییەکانی بەرگری بۆ تایوان دابین بکات. هەر بۆیە ئەم بابەتە بووە یەکێک لە گرنگترین کارتەکانی فشار، کە ئەمریکا بەرانبەر چین بەکاری دەهێنێت (الشعراوي، ٢٠١٨:١٥١).
لە دوای کۆتاییهاتنی جەنگی دووەمی جیهانی لە ساڵی ١٩٤٥ و دواتر جەنگی ساردیش لە نێوان کەمپەکانی سەرمایەداریی بە رێبەرایەتی ئەمریکا و کەمپە کۆمۆنیستییەکان بە رێبەرایەتی یەکێتی سۆڤیەتی جاران، ئەگەری رووبەڕوبوونەوەی راستەوخۆ لە نێوان چین و ئەمریکا بە کراوەیی ماوەتەوە. لەم چوارچێوەیەدا، لە بەرانبەر پێداگری چین لەسەر ئەوەی تایوان بەشێکی دانەبڕاوە لە خاکەکەی و پێویستە بە شێوەیەکی گونجاو بگەڕێندرێتەوە بۆ سەروەری نیشتمانیی خۆی، ئەمریکا بەردەوامە لە پشتیوانیکردنی تایوان و دابینکردنی چەک بۆی، لە ژێر رۆشنایی ئەمانەشدا ئەو پرس و کێشەیە بەردەوامی هەیە و ئاسۆی چارەسەریشی نادیارە Dittmer, 2017: 19)).
ئەوەی جێی سەرنجە، سەرەڕای ناتەبایی سیاسیی نێوان چین و تایوان، پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوانیان گەیشتووەتە ئاستێکی پێشکەوتوو، بەجۆرێک جگە لە زیادبوونی وەبەرهێنانی تایوان لە چین، قەبارەی ئاڵوگۆڕی کاڵای نێوانیان لە ساڵی ٢٠١٨دا گەیشتە ئاستێکی پێوانەیی، کە ٢٢٦.٢ ملیار دۆلار بووە. ئەمەش دوای جێبەجێکردنی سیاسەتی رێوشوێنە پەسەندکراوەکان بۆ تایوان لەلایەن چینەوە، کە وایکرد زیاتر لە ٢٠٠٠ کۆمپانیای بواری وەبەرهێنانی تایوان لە چین سود لە مامەڵەی باجی پەسەندکراو وەربگرن و زیاد لە ١٠٠ کۆمپانیاش لە وەرگرتنی پاڵپشتی دارایی تایبەتی چین سوودمەند بن (وكالة أنباء الصينية (شينخوا)، ٢٠١٩). هەموو ئەوانە وایانکردووە سەرکردەکانی چین و تەنانەت گەلی چینیش تایوان وەک ناوەندی بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی خۆیان ببینن، کە گرنگییەکی زۆری بۆ ئاسایشی نەتەوەییان هەیە، بەتایبەتی لەبەرئەوەی تەنیا ١٠٠ میل لە کەناراوەکانییەوە دوورە.
داواکراوی دووەم: هەڵوێستی فەرمیی تایوان
تایوان بانگەشەی ئەوە دەکات، میراتگری شەرعیی و یاسایی تەواوی خەڵک و خاکی چینە. ئەم تێگەیشتنە هۆکاری دروستبوونی شەڕی ناوخۆیی نێوان ناسیۆنالیست و کۆمۆنیستەکان بوو، کە چوار ساڵی تەواوی خایاند. لە ئەنجامدا ناسیۆنالیست و لایەنگرانیان لە ساڵی ١٩٤٩ ڕوویان لە دوورگەی تایوان کرد و کۆماری چینیان (تایوان) راگەیاند. لە هەمان کاتدا پارتی کۆمۆنیستی چین دامەزراندنی کۆماری میللی چینی لەسەر خاکی چین ڕاگەیاند. بە گووتەی تایوانییەکان، تایوان ماوەیەکی زۆر درێژە ملکەچی چین نەبووە. لە ڕاستیدا دەریاوانە پورتوگالیەکان، کە لە ساڵی ١٥٠٠ی زایینیدا بە تایواندا تێپەڕین، ناوی دورگەکەیان ناوە فۆرمۆسا، کە بە زمانی پورتوگالی بە واتای “دورگەی جوان” دێت. پاشان لە ساڵی ١٦٢٦ ئیسپانییەکان هێرشیان کردە سەر باکووری تایوان و لە ساڵی ١٦٤٢ هۆڵەندییەکان ئەوانیان دەرکرد و جێگەیان گرتنەوە. پاشان لە ساڵی ١٦٦٢ شانشینی مینگ، کە لەو سەردەمەدا (١٣٦٨-١٦٤٤) حوکمڕانی چینیان دەکرد، هۆڵەندییەکانیان لە تایوان دوورخستەوە و لکاندیان بە چین. دوای شکستی چین لە یەکەمین جەنگی چین و ژاپۆن ١٨٩٤-١٨٩٥، حکومەتی چین پەیماننامەی شیمۆنۆسکی واژۆ کرد، بەپێی پەیماننامەکە تایوانی ڕادەستی ژاپۆن کرد تاکو شکستی ژاپۆن لە جەنگی دووەمی جیهانی و کشانەوەی لە تایوان لە ساڵی ١٩٥٤ .(Yang & And Otheres, 2018: 16-17)
گرژییە سەربازییەکانی نێوان چین و تایوان لە ساڵی ١٩٤٩ تا سەرەتای نەوەدەکان بەردەوام بوو. لە ماوەی ٢٠ ساڵدا و بە دیاریکراویش لە ساڵی ١٩٩٢ەوە، لە دەرەنجامی چەندین هەوڵی جیاواز توانرا لە ڕێگەی رێککەوتنێکەوە دەست بە دانوستانەکانی تایبەت بە دوورگەکان و دواتر دامەزراندنی پەیوەندییە ئابوورییە هەمەلایەنەکان بکرێت، هەردوولا لە ڕێگەی گفتوگۆ و دانوستانەوە چەندین ڕێککەوتنی هاوبەشیان ئەنجامدا بۆ پێشخستن و پەرەپێدانی پەیوەندی ئاشتییانە و پاراستنی سەقامگیریی پەیوەندییەکانیان. تایوان بە پشتبەستن بە پاشخانی مێژوویی و دەستوورەکەی بەردەوامیی پەیوەندییەکانی لەگەڵ چین دووپات دەکاتەوە. لەم ڕووەوە تایوان داوا لە چین دەکات ئەو ڕاستییە قبووڵ بکات، کە تایوان کۆمارێکی دیفاکتۆیە و گەلی تایوان باوەڕێکی پتەویان بە سیستەمی دیموکراسی خۆیان هەیە .(Yang & And Otheres, 2018: 16-17)
لە سەردەمی حکومەتی (چن شوی) سەرۆکی تایوان کە لە ساڵی ٢٠٠٠ بوو بە سەرۆک کۆمار و لە ساڵی ٢٠٠٤ دووبارە هەڵبژێردرایەوە، تایوان کۆمەڵێک هەنگاوی نا بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ چین وەک ڕێوشوێنیک بۆ نیشاندانی نیازپاکی خۆی. ئەم هەنگاوانە بەشێوەیەکی سەرەکی بریتی بوون لە: سووککردنی سنووردارکردنی هاوردەی چین و هاندانی وەبەرهێنانی زیاتر لە نێوان چین و تایوان. ڕێگەدان بە هاوڵاتیانی چینی و ڕۆژنامەنووسان بۆ سەردانیکردنی تایوان. ڕێگەدان بە دامەزراوە داراییەکانی تایوان بۆ کردنەوەی نووسینگەی پەیوەندییەکان لە چین بۆ فراوانکردنی بازرگانی نێوان هەردوولا. لەگەڵ دانوستاندن بۆ ئەنجامدانی گەشتی ئاسمانی تایبەت بۆ هاوڵاتیانی چینی لە کاتەکانی جەژن و بۆنە تایبەتەکاندا بە مەبەستی سەردانیکردنی تایوان (The Year Book Of Taiwan Republic Of China (Taiwan), 2016).
لە ماوەی ساڵانی ٢٠٠٨ – ٢٠١٠ هەردوولا بەردەوامیان بە گفتوگۆی نێوانیاندا و لە ئەنجامدا ژمارەیەک ڕێککەوتنی جیاوازیان واژۆ کرد. گرنگترینیان ڕێککەوتنی چوارچێوەی هاوکاری ئابووریی نێوان دورگەکان بوو. ئامانجی ئەم ڕێککەوتنە بریتی بوو لە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییە بازرگانیی و ئابوورییەکانی نێوان تایوان و چین و پاراستن و فەراهەمکردنی ژینگەیەکی دەرەکی ئارام و سەقامگیر لە ڕێگەی برەودان بە بنەماکانی ئاشتیی و سەقامگیرییەوە (Yang & And Otheres, 2018: 16-17).
هەروەها لە سەردەمی (ما ینگ جیۆ) سەرۆکی پێشووتری تایوان ٢٠٠٨ – ٢٠١٦ پەیوەندییەکانی نێوان چین و تایوان بەرەوپێشچوونی زیاتریان بەخۆوە بینی و ناوبراو جەختی لەسەر ئەوە دەکردەوە، پێویستە دۆخی ئێستای پەیوەندییەکانی نێوان هەردوولا بپارێزرێت و ڕەتیکردەوە بژاردەی هێز بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی تایبەت بە پرسی سەروەری بەکاربهێنێت. هەروەها داوای لە لایەنی چینی و تایوانی دەکرد، هەنگاو بۆ ئایندەیەکی نوێ بنێن و ناکۆکییەکان وەلابنێن و پابەند بن بە چارەسەرێکی گونجاو لە پێناو بەرژەوەندی و قازانجی هەردوولا. لە قۆناغی دواتر و لە ماوەی سەرۆکایەتی (تسای ئینگ وێن)ی سەرۆکی تایوان ٢٠١٦-٢٠٢٤، تایوان پارێزگاری لە سیاسەتی خۆی بۆ پاراستنی دۆخی ئێستای پەیوەندییەکانی نێوان دوورگەکان کردووە. تسای لە وتاری دەستپێکی سەرۆکایەتییەکەیدا بەڵێنیدا، سەروەری تایوان بپارێزێت و بە ڕێگە و میکانیزمە دیپلۆماسییەکان ئاشتیی و سەقامگیریی لە پەیوەندییەکانی نێوان دوورگەکاندا بەرەوپێش ببات (Yang & And Otheres, 2018: 16-17).
لە کۆتایدا دەتوانین بڵێین، لە بەرانبەر سیاسەتەکانی چین، تایوان لە هەوڵی بەردەوامدایە بۆ درێژەدان بە سیاسەتەکەی بە ئامانجی کەمکردنەوەی ڕۆڵی چین لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی، چونکە پێیانوایە چین لە پێشتردا توانیویەتی هەندێک وڵات ڕازی بکات پەیوەندی دیبلۆماسی لەگەڵ تایوان بپچڕێنن. لەم چوارچێوەیەشدا هەریەک لە وڵاتانی گامبیا، ساو تۆمێ و پرینسیپی، پەنەما، بورکینافاسۆ، کۆماری دۆمینیکان و سەلڤادۆر لەم دواییانەدا ڕایانگەیاند، پەیوەندییە دیبلۆماسییەکانیان لەگەڵ تایوان پچڕاندووە. هەروەها بانگەشەی ئەوە دەکەن چین بەردەوامە لە دژایەتیکردنی هەوڵەکانی تایوان بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییە دووقۆڵییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دیکە. ئەو وڵاتانەی سەرەڕای فشارەکانی کۆماری میللی چین، لەمڕۆدا پەیوەندی دیبلۆماسییان لەگەڵ تایواندا هەیە بریتین لە (بەلیز، گواتیمالا، هایتی، هندۆراس، پاراگوای، سەینت کیتس و نیڤیس، سانت لوسیا، سانت ڤینسێنت و گرێنادین، ئێسواتینی، ناورۆ، توڤالو، دوورگەکانی مارشال لەگەڵ پالاو) Ministry of Foreign Affairs, Republic of China (Taiwan) (2024)).
لەم ڕووەوە، چین ئامانجی ڕێگریکردنە لە بەشداریکردنی تایوان لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتیی و ناوچەییەکان و هەوڵدەدات “بنەمای یەک چین” بکاتە بنەما و یاسایەکی ڕەوا لە سەرانسەری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییدا. لە بەرانبەردا سیاسەتی ئەمریکا بەردەوام جەخت لەسەر گرنگی پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ تایوان دەکاتەوە. لەو چوارچێوەیەشدا، لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨ کۆنگرێسی ئەمریکا “یاسای دەستپێشخەری ئاسایشی ئاسیا”ی پەسەند کرد. لە لایەکی دیکەشەوە، داوای ئاڵوگۆڕی فەرمی فراوانتر لە نێوان ئەمریکا و تایوان دەکات و هانی فڕۆشتنی چەک و گەشتکردنی بەرپرسانی باڵا بۆ تایوان دەدات (الجنانی، ٢٠٢١: ١٢١).
سەبارەت بە ژاپۆنیش، هەرچەندە هەڵوێستێکی دووژمنکارانەی نییە و خواستی دەستوەردانی بەرانبەر تایوان نییە، بەڵام کاریگەرییەکەی لەم پرسەدا بە بەراورد لەگەڵ چین سنووردارە و پێناچێت لە داهاتوویەکی نزیکدا ژاپۆن لە بابەتە سیاسیی و ئەمنییەکانی ناوچەکە سەربەخۆییانە هەنگاو بنێت و زیاتر لەژێر کاریگەری واشنتۆندایە. بۆ نموونە ئەمریکا لە ساڵی ١٩٨٩ دانی بە چیندا نا، دواتر ژاپۆنیش دانی پێدانا. بە هەمان شێوە لە ساڵی ٢٠٠٣ کاتێک ئەمریکا ڕێوشوێنی لە دژی تایوان گرتەبەر، کە هەوڵی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی دەدا، ژاپۆنیش هەمان ڕێکار و ڕێگای گرتەبەر (جەمال، ٢٠٠٧: ٤٠)
باسی سێیەم: کاریگەری ڕەهەندی نێودەوڵەتی لە سەر پرسی تایوان: هەڵوێستی فەرمی چین و ئەمریکا بە نموونە
داواکراوی یەکەم: هەڵوێستی فەرمیی حکومەتی چین بەرانبەر بە پرسی تایوان
پرسی تایوان بەردی بناغەی دامەزراندنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چینە لەگەڵ وڵاتانی دیکە، چونکە بەم شێوەیە چین دەتوانێت هەم دانپێدانان بە دابەشنەبوونی خۆی و هەمیش تایوان بە بەشێکی دانەبڕاو لە خۆی بسەپێنێت و نیشان بدات (البدراني، ٢٠١٦: ١١٣). لە لایەکی دیکەوە، زامنکردنی سەربەخۆیی و یەکپارچەیی خاکی دەوڵەتان لەگەڵ بنەماکانی پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان و یاسای نێودەوڵەتیشدا دەگونجێت. لەم چوارچێوەیەشدا چین مافی دژایەتیکردنی جیابوونەوەی تایوان دەستەبەر دەکات و هەوڵ بۆ یەکگرتوویی خاکی وڵاتەکەی دەدات. سیاسەتی سەرەکی چین لەم رووەوە بە یەکگرتنەوەی ئاشتییانە، کە لەسەر بنەمای “یەک وڵات و دوو سیستەم” دامەزراوە نوێنەرایەتی دەکرێت. لەگەڵ ئەوەشدا چین بە تووندی دژی هەر وڵاتێک دەوەستێتەوە، کە هەوڵی پەرەپێدانی هەر پەیوەندییەکی فەرمی لەگەڵ تایوان بدات (Fuchang and Otheres, 2002: 316).
سیاسەتی فەرمی چین بەرانبەر بە تایوان، کە لە ساڵی ١٩٦٣ەوە ڕاگەیەندراوە، ڕێگە بە تایوان دەدات لەگەڵ چیندا یەکبگرێت و لە هەمان کاتیشدا هێزە سیاسیی و سەربازییەکانی خۆی بپارێزێت. هەرچی پەیوەندی دەرەکیشە دەبێت لەلایەن حکومەتی میللی چینەوە بەڕێوەببرێت و هەردوولا پابەندبن بە پرەنسیپی دەستدرێژیی نەکردنە سەر یەکدی. جگە لەمەش چین لە ساڵی ١٩٨١دا ڕایگەیاند، ئەگەر تایوان بگەڕێتەوە بۆ زێد و وڵاتی دایک، گەرەنتی ئەوە دەکات جگە لە پاراستنی سوپاکەی، وەک هەرێمێکی خۆبەڕێوەبەریی تایبەت کە بەرزترین پلەی ئۆتۆنۆمی دەبێت مامەڵەی لەگەڵدا دەکات. لە قۆناغی دواتردا چین بنەمای “یەک وڵات و دوو سیستەم”ی خستەڕوو. کە بەهۆی ئەم بنەمایەوە چین توانی پرسی هۆنگ کۆنگ لە ١/٧/١٩٩٧ و پرسی ماکاو لە ٢٠/٩/١٩٩٩ چارەسەر بکات. لەگەڵ ئەوەشدا بە بەردەوامی حکومەتی چین جەخت لە بنەمای یەک چین دەکاتەوە و سازشی لەسەر ناکات، لەگەڵ ئەوەی پابەند دەبێت بە هەوڵە ئاشتەواییەکانی یەکگرتنەوە لە هەمان کاتیشدا دژی هەر چالاکییەکی جوداخوازییە بۆ سەربەخۆیی تایوان (جیا، ٢٠١٧: ١٤٦-١٥٤).
لە ساڵی ٢٠٠٥ چین “یاسای ڕێگریکردن لە جیابوونەوەی تایوان”ی دەرکرد وەک دەستەبەرێکی یاسایی بۆ یەکگرتنەوەی ئاشتییانەی نیشتمانیی. ناوەڕۆکی ئەم یاسایە سروشتی پرسی تایوان و گەڕان بەدوای یەکگرتنەوەی نەتەوەیی بە ڕێگای ئاشتییانە لەخۆ دەگرێت. شێوازە نائاشتیخوازەکانی دیکە وەک دوا ڕێگە و بژاردە بۆ چارەسەرکردنی پرسەکە دادەنێت، لەگەڵ دژایەتیکردنی هەر هەوڵ و چالاکیەکی جووداخوازییانە بە مەبەستی جیابوونەوە و وەرگرتنی سەربەخۆیی لەلایەن تایوانەوە. لە هەمان کاتدا چین هیچ سازشێک لە بەرانبەر سەروەری نیشتمانیی و یەکپارچەیی خاکەکەی قبوڵ ناکات (جیا، ٢٠١٧: ١٥٤-١٤٦).
سەرۆکی چین (شی جینپینگ) لە ساڵی ٢٠١٩ جارێکی دیکە هەڵوێستی نەگۆڕی چینی دووپاتکردەوە بەرانبەر بە هەوڵدانە جددی و فراوانەکانی بۆ یەکگرتنەوەی ئاشتییانە و ڕایگەیاند کە سەربەخۆیی تایوان دژی مێژووە. لە بەرانبەردا وەزارەتی دەرەوەی تایوان قسەکانی سەرۆکی چینی بە بێزارکەر لە قەڵەمدا و ڕایگەیاند، سەرۆکی چین ئەو راستییەی پشتگوێ خستووە، کە گەلی تایوان بە شێوەیەکی ڕەسمی و لە هیچ دۆخێکدا بنەمای “یەک وڵات و دوو سیستەم” قبووڵ ناکەن. لەبەرئەوەی ئەم بنەمایە دژی بەها بنچینەییەکانی دیمۆکراسی و ئازادی و ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤە، لە کاتێکدا ئەمانە بەشێکن لە بەها سەرەکییەکانی گەل و خەڵکی تایوان (وكالة أنباء الصينية (شينخوا)، ٢٠٢٠).
لە لایەکی دیکەشەوە، چین هەوڵی پەرەپێدانی پەیوەندییەکانی لەگەڵ تایوان دەدات لە رێگەی زیادکردنی متمانەی هاوبەش و قووڵکردنەوەی ئامرازە جۆراوجۆرەکان بۆ پەرەپێدانی ئاشتییانەی پەیوەندییە دوو قۆڵییەکانی نێوانیان لەژێر رۆشنایی ئەم بنەمایانەی خوارەوە (شی جینغ بينغ، ٢٠١٤: ٢٥٠-٢٥٢):
١. بەرژەوەندییەکانی چین بنەماگەلێکی بنەڕەتین لە کاتی هەڵسەنگاندنی دۆخی گشتی پەیوەندییەکانی نێوان چین و تایواندا. لەم چوارچێوەیەدا، یەکپارچەیی خاک و سەروەری کۆماری میللی چین و بەرژەوەندی هاوبەشی لەگەڵ هاوڵاتیانی تایوان دەپارێزرێت.
٢. پابەندبوون بە هەڵسەنگاندنی داهاتووی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوولا لە ڕێگەی پەرەسەندنی مێژوویی کێشەی تایوانەوە، ئەمەش بە ڕەچاوکردنی گەشە و رێنیسانسی چین. گەشەپێدانی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوولا بەشێکی گرنگی ئەم رێنیسانسەیە و پێویستە نەخشەڕێگایەک بەو ئاراستەیەدا بکێشرێت و جەخت لەسەر ئەوە بکاتەوە، کە هاوڵاتیانی هەردوو لای دورگەکە سەر بە یەک خێزانن.
٣. جەختکردنەوە لەسەر متمانەی هاوبەش، هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی خاڵە هاوبەشەکان، وەلانانی ناکۆکییەکان، پەیوەندی و ڕاوێژ لە نێوان هەردوولادا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بە ڕێگەی گونجاو و ئاشتیانە.
٤. دڵنیابوون لە سەقامگیری دۆخی گشتی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوولا، بەوەی سەربەخۆیی تایوان هەڕەشە لە ئاشتی دەکات، لەبەر ئەم هۆکارە پێویستە هەموو جۆرە ڕێگرییەک لە چالاکییە جوداخوازییەکان بکرێت. لە هەمان کاتدا هەماهەنگی سیاسیی، ئابووریی، زانستیی و کەلتووریی بکرێت و هەوڵبدرێت بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکان و بڵاوکردنەوەی بنەماکانی کەلتووری چینی لەناو هاوڵاتیانی هەردوولای دوورگەکە. لە هەمان کاتیشدا، جەخت لەسەر بەهێزکردنی وابەستەیی نەتەوەیی خۆیان بکەنەوە بە پشتبەستن بە رابردوو و هێزی هاوبەشی نێوانیان.
لەگەڵ ئەمانەشدا، چین جەخت لەوە دەکاتەوە، کە تایوان بەشێکی دانەبڕاوە لە خاکەکەی و تەنها یەک چین بوونی هەیە. نەتەوە یەکگرتووەکان و زۆربەی وڵاتانی جیهانیش دان بەو راستییەدا دەنێن. پرسی تایوان لە تێڕوانینی ستراتیژی چیندا لەم سێ لایەنەی خوارەوە نوێنەرایەتی دەکرێت (مسألة تايوان وإعادة توحيد الصين، ١٩٩٧: ٣١-٣٢).
یەکەم: پرسی تایوان کێشەیەکی پاشماوەی شەڕی ناوخۆیی چینە، هەربۆیە ئەمە بە پرسێکی ناوخۆیی دادەنرێت، چونکە کاتێک کۆماری گەلی چین لە ١٠/١/١٩٤٩ دامەزرا، بەشێک لە ئەندامانی سەربازیی و کارگێڕیی پارتی کۆمینتانگ دوای شکستییان بەرانبەر بە ناسیۆنالیستەکان لە شەڕی ناوخۆ پاشەکشەیان کرد بۆ دوورگەی تایوان. بۆیە پرسی تایوان بەر لە هەموو شتێک تاکە زەمینەی یاسایی پەیوەندییەکانی نێوان پەکینی پایتەخت و دەسەڵاتدارانی تایوانە. کەواتە چینییەکان دەبێت خۆیان ئەم کێشەیە چارەسەر بکەن.
دووەم: پێویستە پارێزگاری لە سەروەری دەوڵەت و یەکپارچەیی خاک بکرێت و دژایەتی دەستتێوەردانی دەرەکیی بکرێت. جگە لەوەش کار بکرێت بۆ ڕاگرتنی بەکارهێنانی پرسی تایوان بە مەبەستی دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆیی چین و هەوڵەکانی ڕێگریکردن لە پڕۆسەی یەکگرتنەوەی چین.
سێیەم: جەوهەری پرسی تایوان ململانێی نێوان جیابوونەوە و یەکگرتنەوەی تایوانە. حکومەت و گەلی چین بنەمای یەک چین دەپارێزن و دژایەتی دابەشکردنی وڵات دەکەن و رووبەڕووی هەر دەستتێوەردانێک دەبنەوە، کە ئامانج لێی جیاکردنەوە و دابڕاندنی تایوان بێت.
دەتوانین بڵێین؛ بانگەشەی چین سەبارەت بە تایوان لەسەر بنەمای جاڕنامەی قاهیرە دامەزراوە، کە لە ساڵی ١٩٤٣ لە نێوان چین و ئەمریکا و بەریتانیا واژۆ کراوە. جاڕنامەکە بەیاننامەیەک بوو لە کۆتایی کۆنفرانسی قاهیرەدا بڵاوکرایەوە، کە لە ٢٧ی تشرینی دووەمی ١٩٤٣ لە قاهیرەی پایتەختی میسر و هەریەک لە فرانکلین رۆزڤێڵت سەرۆکی ئەمریکا و وینستن چەرچڵ سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا و چیانگ کای شێک سەرۆکی چین تێیدا ئامادەبوون. دوابەدوای ئەم ڕاگەیاندنە، هەر سێ سەرۆک بەیاننامەیەکیان بڵاوکردەوە و جەختیان لە چەند خاڵێک کردەوە گرنگترینیان؛ فشاری سەربازیی لە لایەن هاوپەیمانەکانەوە جێبەجێ دەکرێت تا ئەو کاتەی ژاپۆن رازی دەبێت بە خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرج. تایوان هەموو ئەو خاکانە دەگەڕێنێتەوە بۆ چین، کە ژاپۆن داگیری کردوون، لەوانە مانچوریا، پێسکادۆرس، کۆریا و دوورگەکانی دیکەی زەریای هێمن. ئامانجی ئەمریکا و بەریتانیا و چین بریتییە لە ڕاگرتنی دەستدرێژی ژاپۆن نەک بە دوای قازانجی تایبەت یان فراوانکردنی خاکەوە بن هەروەها هاوپەیمانان پابەند دەبن بە کۆریایەکی ئازاد و سەربەخۆ (The Text Of Cairo Conference, 1945).
لەلایەکی دیکەوە، چین ئاماژە بە جاڕنامەی پۆتسدام دەکات، کە ئەمریکا و بەریتانیا و چین لە ساڵی ١٩٤٥ لە شاری پۆتسدامی ئەڵمانیا واژۆیان کردووە و تێیدا هۆشدارییاندا لە وێرانکاریی و کاولکاریی گەورە، ئەگەربێتوو ژاپۆن دەستبەجێ خۆی ڕادەست نەکات. لە گرنگترین ماددەکانی ئەم جاڕنامەیەش؛ ژاپۆن دەرفەتی خۆڕادەستکردنی بێ مەرجی پێدەدرێت، بەپێچەوانەوە بژاردەی دیکە لەناوبردنی دەستبەجێ و تەواوەتیی ژاپۆن دەبێت. هێزە وشکانیی و دەریایی و ئاسمانییەکانی ئەمریکا، بەریتانیا و چین خۆیان بۆ ئەنجامدانی هێرشی سەربازیی بۆ سەر ژاپۆن ئامادە دەکەن. هەروەها جەخت لەوە کرایەوە، جێبەجێکردنی بڕگەکانی جاڕنامەی قاهیرە و سەروەری ژاپۆن سنووردارە بە هۆنشو، هۆکایدۆ، کیوشو، شیکۆکو و دوورگە بچووکەکانی دیکە، کە دواتر دیاری دەکرێن .(The Text Of Potsdam Conference, 1945)
بە ڕەچاوکردنی مێژووی شەڕی ناوخۆیی چین و گرنگی ستراتیژیی پرسی تایوان بۆ سەرکردەکانی پارتی کۆمۆنیستی چین، تایوان هێشتا ئەولەویەتی سەرەکیی کۆماری میللی چینە. لە قۆناغی ئیستادا ئامانجی چین لە لەناوبردنی پاشماوەکانی دەسەڵاتی کۆمینتانگ بەسەر دورگەکەدا بۆ کۆنترۆڵکردن و فەرمانڕەواییکردن بەسەر تایواندا گۆراوە و چین ئامراز و هونەری نوێ بەکاردەهێنێت بۆ کاریگەری دروستکرن و فشارخستنە سەر هێزە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی تایوان. لەم ململانێیەدا بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان، چەندین ئامرازی کاریگەر بەتایبەت ئامرازە نا سەربازییەکان بەکاردەهێنێت، وەک پڕوپاگەندە، فشاری ئابووریی، فشاری سیاسیی .(Cantwell, 2017)لە لایەکی دیکەشەوە، کۆنترۆڵکردنی میدیا یەکێکە لەو ئامرازە گرنگانە، لەم چوارچێوەیەشدا چین پڕوپاگەندە و زانیاری هەڵە بە شێوەیەکی کاریگەر بەکاردەهێنێت بەرانبەر بە تایوان، لە ڕێگەی ئەم ئامرازانەشەوە جگە لەوەی پشتگیری لە شەرعییەتی پارتی کۆمۆنیستی چین دەکات لە هەمان کاتیشدا، بۆچونە دژەکانی بەرانبەری سنووردار دەکات. هەروەها ئامانجی کۆتایی هەڵمەتی پڕوپاگەندە و زانیاری هەڵەی چین سەبارەت بە تایوان، دروستکردنی ئاژاوە و لاوازکردنی متمانەیە بە دامەزراوە دیموکراتییەکانی تایوان (Cole, 2017).
سەبارەت بە هەوڵ و ڕێگە جیاوازەکانی چین بۆ گێڕانەوەی تایوان، دەتوانین بەکورتی باس لەو ستراتیژە جیاوازانە بکەین، کە چین لە بەرانبەر تایواندا بەکاریان دەهێنێت بە مەبەستی گەڕاندنەوەی تایوان و لکاندنەوەی بە خۆیەوە:
١. مێژوو: لە نێوان ساڵانی ١٩٤٩ – ١٩٧٩، حکومەتەکانی کۆماری میللی چین و کۆماری چین بەجددی کاریان دەکرد بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانانی دیپلۆماسی نێودەوڵەتیی وەک نوێنەری یاسایی “چین” لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا. لە ئەنجامدا ساڵی ١٩٧١ کۆماری میللی چین جێگای کۆماری چینی گرتەوە لە نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەمەش لەم کاتەدا هاتە کایەوە کە پەیوەندییەکانی نێوان کۆماری میللی چین و ئەمریکا ئاساییبوونەوەی بەخۆیەوە بینی، دواتر نەتەوە یەکگرتووەکان پەکینی وەک تاکە نوێنەری یاسایی چین ناساند. دوای هاتنە سەرکاری (دێنگ شیاو پینگ) لە ساڵی ١٩٧٩ ئامانجی پەکین بۆ تێکەڵکردنی هەردوو وڵات لەژێر ناونیشانی “یەک وڵات و دوو سیستەم”، بەرەوپێشچونی بەخۆیەوە بینی (Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, 2020).
لە ساڵی ١٩٨٩ و دوای کۆمەڵکوژیەکەی تیانانمین (دێنگ شیاو پینگ) پێشنیاری ستراتیژیەتێکی نوێی کرد لەژێر ناوی “شاردنەوەی توانا و کاتمان”. چونکە هەستیان بەوە کرد، ئەم رووداوانە شەرعییەتی سیاسیی حوکمی کۆمۆنیستی لاواز دەکەن.(Doshi, 2017)
لە دواتردا و لە نۆزدەهەمین کۆنگرەی نەتەوەیی پارتی کۆمۆنیستی چین، کە لە تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ بەڕێوە چوو، چین ڕایگەیاند چیتر هێز و دەستکەوتەکانی ناشارێتەوە. سکرتێری گشتی (شی جین پینگ) بەڵێنیدا تا ساڵی ٢٠٤٩ پارتی کۆمۆنیستی چین “نەتەوە و شارستانێتی مەزنی چین” زیندوو بکاتەوە، چونکە ئەم مێژووە هاوکاتە لەگەڵ یادی سەدساڵەی دامەزراندنی کۆماری میللی چین، هەربۆیە چین دەبێت بگەڕێتەوە بۆ دۆخی خۆی وەک هێزێکی گەورەی خاوەن هەژموون، لەم پێناوەشدا یەکگرتنەوەی تایوان مەرجێکی پێشوەختەیە (Bush, 2017).
٢. کەلتوور: لە دوای ساڵی ١٩٤٩ ستراتیژی پارتی کۆمۆنیستی چین بریتی بوو لە کۆنترۆڵکردنی حکومەتی کۆمونتانگ لە تایوان. بەڵام لە هەشتاکاندا ئەم ستراتیژییەتە گۆڕانکاری بەسەرداهات بۆ تێکدانی سیستەمی دیموکراسی تایوان. لەم چوارچێوەیەشدا، پارتی کۆمۆنیستی چین لە ساڵی ٢٠١٥ بەڵگەنامەیەکی گرنگی دەرکرد بەناوی “کاری بەرەی یەکگرتوو”. ئەم بەڵگەنامەیە یەکەم رێسای فەرمییە، کە بۆ رێکخستنی کارەکانی بەرەی یەکگرتووی پارتی کۆمۆنیستی چین دەرچووە. ئەم بەڵگەنامەیە لە ماددەی ٣٠دا جەخت لەوە دەکاتەوە، کە ئەرکی سەرەکی “بەرەی یەکگرتوو” بۆ تایوان بریتییە لە: “پەیڕەوکردنی رێنماییەکانی حکومەتی ناوەندیی دژی تایوان، پابەندبوون بە پڕەنسیپی یەک چین و دژایەتیکردنی چالاکییە جووداخوازییەکانی سەربەخۆیی تایوان.(Liou, 2015: 36-41)
کارەکانی “بەرەی یەکگرتوو” کاریگەری راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لەسەر سیاسەتی ناوخۆی تایوان و پرسە کۆمەڵایەتییەکانی هەبوو. چین پێیوایە تایوان کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی ئازادە بۆیە گروپە هاوسۆزەکانی بەرەی یەکگرتوو دەکرێت لە تایواندا ڕێگەیان پێبدرێت بە شێوەیەکی یاسایی وەک ڕێکخراوی ناحکومی خۆیان تۆمار بکەن. لە ئەنجامدا بەرەی یەکگرتوو دەتوانێت بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ بەشداری لە چالاکییەکانی ناو تایواندا بکات .(Horton, 2017)
“بەرەی یەکگرتوو” لە تایوان بەشێوەیەکی بەرفراوان کار لەسەر گروپی ” گەنجان، خوێندکاران، هاوسەرە چینییەکان، پارت و گروپە سیاسییەکانی لایەنگری چین، ڕێکخراوە ئایینییەکان، کۆمەڵەی ماسیگرەکان، ژەنەڕاڵە خانەنشینکراوەکان دەکات. لە لایەکی دیکەشەوە، گەورە و سەرۆکی گوندەکان بانگهێشت دەکەن بۆ ئەوەی لە تایوانەوە گەشت بکەن بۆ چین، ئەمەش بە ئامانجی دروستکردنی پەیوەندی و تەنانەت ڕێگەدان بە دروستکردنی “گوند بە هەمان ناو” لەناو خاکی چین. وێڕای ئەمانە پەکین لە ڕێگەی چالاکییەکانییەوە، کە ئامانج لێی ئەفسەرە باڵا خانەنشینکراوەکانی تایوانە، مۆڕاڵی سەربازیی و ئامادەیی شەڕکردن لای تایوانییەکان لاواز دەکات. لە هەمووی بێزارکەرتر کاریگەری کارەکانی بەرەی یەکگرتووە لەسەر بەرزکردنەوەی توانای وەزارەتی ئاسایشی نیشتمانی بۆ دامەزراندنی سیخوڕ لە تایوان (Stepar, 2020: 49) .
٣. فشاری ئابووریی: بەرەی یەکگرتوو کاریگەری خۆی لەسەر کۆمپانیاکانی تایوان بەکاردەهێنێت بۆ مەبەستی دەسکەوتی سیاسیی، جا چ بازرگانە گەورەکان ناچار بکات بە ڕاگەیاندنێک یاخود بەیاننامەیەک پشتیوانی لە سیاسەتەکانی پەکین و ئیدانە و سەرزەنشتی تایپە بکەن، یان لە رێگەی هاندانی بازرگانان بۆ دەنگدان بە پارتە سیاسییەکانی لایەنگری پەکین لە هەڵبژاردنەکانی تایوان. هەندێکجاریش ئەم ڕێوشوێنانە شێوازی زۆرەملێ و شاراوە بەکاردەهێنن بۆ دروستکردنی کاریگەری لەسەر یەکپارچەیی خاکی چین و پرۆسەی سیاسیی. پرسێکی دیکەی هەستیار بریتییە لە پەیوەندی نێوان بەرەی یەکگرتوو و تاوانە ڕێکخراوەکان لە تایوان، کە بەرەی یەکگرتوو وەک میکانیزمێکی دیکە دژی تایوان بەکاری دەهێنێت (White, 2017).
لەکۆتایدا دەکرێت بڵێین تایوان هەمیشە پرسێکی هەستیار بووە بۆ پەکین، لەگەڵ ئەوەی کە کۆماری میللی چین لە دوای دامەزراندنییەوە توانیویەتی سەروەری خۆی بگەڕێنێتەوە بەسەر هۆنگ کۆنگ و ماکاودا، بەڵام هێشتا تەواو یەکگرتوو و یەکخراو نییە، چونکە تا ئەمڕۆش تایوانی لێدابڕاوە و هێزە جووداخوازەکانی ناو دوورگەکەش لە هەوڵی بەدەستهێنانی “سەربەخۆیی تایوان”دان بە پشتیوانی زلهێزە بیانییەکان .(Chine, 2005: 2001: 22-23)
لای خۆیەوە چین ئەمە وەک هێڵێکی سوور دەبینێت و ئامادەیە دۆخی ئێستا تا ماوەیەکی نادیار قبووڵ بکات، چونکە بە سەربەخۆیی تایوان و ئەگەری ڕوودانی ململانێی سەربازیی زیانێکی زۆر بە پێگەی جیهانیی و ناوچەیی وڵاتەکەی دەگات. لە هەمان کاتدا گەشەی فراوانی ئابووریی چین بووەتە ڕێگر لە بەردەم دانپێدانانی دیبلۆماسییەتی نێودەوڵەتیی بە تایوان، هەروەها تایوانی لە ڕێککەوتنە نوێیەکانی تایبەت بە بازرگانی ناوچەیی دوورخستووەتەوە .(Jack, 2010: 354) بۆیە دەتوانین بڵێین رێگای سەرەکی چین بۆ گەڕاندنەوەی تایوان لەسەر بنەمای پەیوەندییە ئابوورییەکانە پاڵپشت بە پاشخانێکی کەلتووریی کۆنفۆشیۆسیی، کە یارمەتیدەرە بۆ یەکخستن و یەکبوونی کۆمەڵایەتیی. لەگەڵ ئەوەشدا شێوازی ئاشتیانە و ئارامگرتن یارمەتیدەری چین دەبن بۆ ئەوەی بتوانێت ئەو دوورگەیە بەدەستبهێنێتەوە.
داواکراوی دووەم: هەڵوێستی فەرمیی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەرانبەر پرسی تایوان
تایوان بۆ بڕیاردەرە سیاسییەکانی ئەمریکا گرنگییەکی تایبەتی هەیە و نوێنەرایەتی یەکێک لە گرنگترین ئامرازە ستراتیژییە جیهانیی و بنەما سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا دەکات، کە دەیەوێت هەژموونی جیهانیی خۆی فراوانتر بکات، چونکە ئەمریکا لە ڕێگەی تایوانەوە هەوڵدەدات بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی لەسەر ئاستی جیهان مسۆگەر بکات. لە هەمان کاتدا بەدەستهێنانی تایوان وەک هاوپەیمانێک دەبێتە هۆی دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمندا (Xie, 2014).
ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا دانی بە چیندا نەنا لەبەر مەترسی فراوانبوون و زیادبوونی کاریگەرییەکانی بەتایبەت لە دوای شکستی ژاپۆن و ڕاگەیاندنی کۆماری میللی چین لە ساڵی ١٩٤٩. لەبەرانبەردا، کاری کرد بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ تایوان، بۆ ئەوەی لە ڕووی ئابووریی و سەربازییەوە پشتگیری بکات و وەک نوێنەری یاسایی چین بناسرێت (الخنوس، ٢٠٠٣: ١٢٥).
دوای کۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانی و لەژێر ڕۆشنایی ناکۆکییەکانی نێوان بلۆکی ڕۆژهەڵات و بلۆکی ڕۆژئاوا، حکومەتی ئەمریکا لەسەر بنەمای ستراتیژی جیهانیی و ڕەچاوکردنی پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆی، پشتگیری شەڕی ناوخۆی تایوانی کرد لە ڕێگەی دابینکردنی پێداویستیی و کەلوپەلی سەربازیی بۆ پارتی ناسیۆنالیستی چین (کۆمینتانگ). دوای کۆتایی هاتنی شەڕی ناوخۆ، سیاسەتی ئەمریکا بریتی بوو لە دابڕان و راگرتنی هەژموونی چینی نوێ. دواتر سەرۆکی پێشوی ئەمەریکا هاری تورمان لە ٢٧/٦/١٩٥٠ ڕایگەیاند، کە فەرمان بە هێزی حەوتەمی دەریایی دەکات بچنە گەرووی تایوانەوە بە مەبەستی دەستوەردانی سەربازیی لە گەرووی تایوان و بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشێکی چین لەو دوورگەیەدا. هەروەها ئەمریکا هێزی سێزدەیەمی ئاسمانیی لە تایوان جێگیر کرد. دواتر و لە کانونی دووەمی ١٩٥٣دا ئەمریکا لەگەڵ دەسەڵاتدارانی تایوان “پەیماننامەی بەرگری هاوبەش”ی واژۆکرد و بەپێی ئەو پەیماننامەیەش تایوان خرایە ژێر هێڵی پارێزبەندیی ئەمریکاوە. ئەم دۆخە بووە هۆی گرژی و ناکۆکییەکی درێژخایەن لە گەرووی تایوان، لە هەمان کاتدا بوو بە یەکێک لە خاڵە ناکۆک و جیاوازەکانی نێوان چین و ئەمریکاش (مسألة تايوان وإعادة توحيد الصين، ١٩٩٣: ٩).
ئەمریکا لەو باوەڕەدایە پەیوەندی نێوان چین و تایوان بریتییە لە “سیاسەتی بەخشین و وەرگرتن” لەلایەن هەردوولاوە و پێویستە لەسەر بنەمای بەرژەوەندی و ماف و شایستەکان بنیات بنرێت. لە یەک کاتدا هانی چین دەدات، کە هێزی سەربازیی و زمانی هەڕەشە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە بەکارنەهێنێت، لە بەرانبەردا، هانی تایوان دەدات، کە میتۆد و ڕێگەی عەقڵانیی لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ چیندا بگرێتەبەر. بەمشێوەیە هەوڵدەدات ڕێگری لە هەردوولا بکات لە گرتنەبەری هەر بڕیارێکی تاکلایەنە، کە دۆخی پەیوەندییەکانی ئێستای ناوچەکە ئاڵۆزتر بکات و بگۆڕێت (الشواف، ٢٠١٦: ١١٥). بەرژەوەندی ئەمریکا بۆ پرسی تایوان لە پێگەی زۆر گرنگی جیۆپۆلەتیکی و ستراتیژیی ناوچەکەوە سەرچاوە دەگرێت، چونکە گەرووی تایوان و کەناڵی (باشی)، دوو رێڕەوی دەریایین، کە باکووری رۆژهەڵاتی ئاسیا بە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیاوە دەبەستنەوە.
سەرەڕای زیادبوونی ڕۆڵ و کاریگەری چین لەسەر ئاستی ناوچەکە، ئەمەریکا وا دەردەکەوێت پابەند بێت بە پاراستنی دۆخی ئێستای تایوان و سنوورەکانی، لەگەڵ دروستکردنی پشتێنەیەکی پارێزراو و ئارام بۆ تایوان و نەگەڕانەوەی بۆ چین و دروستکردنی هاوپەیمانێتیی لەگەڵ دراوسێکانی چین لەوانە ژاپۆن و فلیپین. لە لایەکی دیکەشەوە، هەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤیەتی پێشوو ڕێگەی بۆ ئەمریکا خۆشکرد زیاتر تیشک بخاتە سەر ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمن لە پێناو پاراستنی ڕێڕەوە بازرگانییە جیهانییەکان و سنووردارکردنی ڕۆڵی چین لە ناوچەکەدا. فراوانبوونی پێگە و بەرژەوەندییەکانی چین لە سیستەمی نوێی ئابووری جیهانیدا وایکرد، قەبارەی ئەو مەترسیانەش زیاد بێت، کە هەڕەشە لە بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا دەکەن. ئەمەش وای لە چین کرد، ئامادەیی سەربازیی و فراوانخوازییەکانی خۆی لە ناوچەکەدا زیاتر بکات (محەمەد، ٢٠١٧: ٤١٠).
لەو کاتەوەی چین دەستی بە وتووێژ و دانووستانە دوو قۆڵییەکان کردووە لەگەڵ تایوان لە ناوەڕاستی ساڵانی پەنجاکاندا، چەند پێشهات و ڕووداوێک بوونەتە هۆی کەمبوونەوەی گرژییەکان لە گەرووی تایوان و یارمەتیدەر بوون بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوولا. بەڵام سەردانەکەی ریچارد نیکسۆن سەرۆکی ئەمریکا بۆ چین لە شوباتی ساڵی ١٩٧٢دا دەنگدانەوە و کاردانەوەی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا، بەتایبەتی دوای بڵاوکردنەوەی “یەکەم بەیاننامەی هاوبەش”، کە لەلایەن هەردوولاوە لە شەنگەهای بڵاوکرایەوە. بەگوێرەی ئەم بەیاننامەیە، چین تاکە حکومەتی شەرعییە و تایوانیش پارێزگایەکە سەر بە چین، گەڕانەوەشی بۆ سەر چین پرسێکی ناوخۆییە، کە هیچ وڵاتێکی دیکە مافی دەستوەردانی تێدا نییە. لەگەڵ جەختکردنەوە لە کشانەوەی سەرجەم هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا لە تایوان و دووپاتکردنەوەی ئەوەی کە چین دژایەتی هەر چالاکیەک دەکات، کە ئامانج لێی درووستکردنی یەک چین و یەک تایوان بێت (China- US. 1 st joint statement, Embassy of the People’s Republic of China in the United states of America, 2019)
لە کانوونی یەکەمی ١٩٧٨، ئەمریکا ئەو سێ بنەمایەی پەسەند کرد، کە چین بۆ دامەزراندنی پەیوەندی دیپلۆماسی نێوانیان دیاریکردبوو، کە پێکهاتبوون لە پچڕاندنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی ئەمریکا لەگەڵ دەسەڵاتدارانی تایوان. هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی بەرگریی هاوبەشی نێوان ئەمریکا و تایوان و کشانەوەی هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا لە تایوان. هەردوولا (ئەمریکا و چین) لە ڕێکەوتی ١٦/١٢/١٩٧٨ “دووەمین بەیاننامەی هاوبەش”یان بڵاوکردەوە، کە تێیدا ئەمریکا چینی وەک تاکە وڵاتی شەرعیی و یاسایی بۆ چینییەکان ناساند. بەم پێیە تەنیا پەیوەندییە کەلتووریی و بازرگانیی و پەیوەندییە نافەرمیەکانی دیکە لەگەڵ تایوان دەهێڵێتەوە لەگەڵ بڕیاری کردنەوەی باڵیۆزخانەکانیان لە رێککەوتی ٣/١/١٩٧٩دا. بەڵام ئەم بەرەوپێشچوونانە لە پەیوەندییەکانی نێوان چین و ئەمریکا زۆری نەخایاند و هەر زوو ئەمریکا یاسای پەیوەندییەکانی تایوانی پەسەند کرد، کە تێیدا هەموو بڕگەکانی “یەکەم بەیاننامەی هاوبەش”ی نێوان خۆی و چینی هەڵوەشاندەوە. ئەمەش دوای تێپەڕینی تەنیا سێ مانگ لە بڕیاری بەستنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵ چین، کە کۆنگرێس بە واژۆی سەرۆکی ئەوکاتی ئەمەریکا پەسەندی کردبوو. یاسای پەیوەندییەکانی تایوان چەندین بڕگەی تێدابوو، کە دژی دووەمین بەیاننامەی هاوبەشی نێوان چین و ئەمریکا و بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتیش بوو بە فرۆشتنی بەردەوامی چەک بە تایوان لەلایەن حکومەتی ئەمەریکاوە. دوای ئەوەی پەیوەندییە فەرمییەکانی نێوان ئەمەریکا و تایوان لە ساڵی ١٩٧٩ کۆتاییان پێهاتبوو، بەپێی ئەم یاسایە ئەمەریکا دووبارە پەیوەندییەکانی لەگەڵ تایوان بنیات نایەوە. کۆنگرێس بڕیاریدا، کە ئەم یاسایە بەشدار دەبێت لەمانەی خوارەوە (The Text Of Taiwan Relation Acts, 2019) :
١. دەستەبەرکردنی ئاشتی و ئاسایش و سەقامگیریی لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن.
٢. بەهێزکردنی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بە ڕێگەدان بە بەردەوامبوونی پەیوەندییە بازرگانیی و کەلتووریی و پەیوەندییەکانی دیکە لەگەڵ تایوان.
٣. پاراستنی پەیوەندییە فراوان و هەمەلایەنەکانی نێوان خەڵکی ئەمریکا و تایوان لە بوارەکانی بازرگانیی و رۆشنبیریی و تاد.
٤. جەختکردنەوە لەسەر ئەوەی ئارامیی و سەقامگیریی ناوچەکە خزمەت بە بەرژەوەندییە سیاسیی و ئەمنیی و ئابوورییەکانی ئەمریکا دەکات. لە هەمان کاتیشدا ئەمانە پرسگەلێکن، پەیوەندییان بە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشەوە هەیە.
٥. بڕیاری ئەمەریکا بۆ دامەزراندنی پەیوەندی دیبلۆماسی لەگەڵ چین لەسەر بنەمای ئەو چاوەڕوانییە بنیات دەنرێت، کە ئایندەی تایوان بە ڕێگەی ئاشتییانە دیاری بکرێت.
٦. هەوڵدان بۆ دیاریکردنی داهاتووی تایوان بە ڕێگەی نائاشتییانە لەوانە بایکۆت یان گەمارۆ، یان بە هەڕەشەکردن لە ئاشتیی و ئاسایش لە ناوچەی ڕۆژئاوای زەریای هێمن بابەتێکە جێگەی نیگەرانی جددی ئەمەریکایە.
٧. دابینکردنی چەک بۆ تایوان بۆ مەبەستی بەرگریی لەخۆکردن.
٨. ئەمریکا بەرەنگاری هەر بەکارهێنانێکی هێز یان جۆرەکانی دیکەی زۆرەملێی دەبێتەوە، کە سیستەمی ئەمنیی یان کۆمەڵایەتیی و ئابووریی تایوان بخەنە مەترسییەوە.
لە دواتردا و بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشەی فرۆشتنی چەکی ئەمریکا بە تایوان، حکومەتی چین و ئەمریکا لێکتێگەیشتنێکی دیکەیان پەسەند کرد لە ڕێگەی بڵاوکردنەوەی “سێیەمین بەیاننامەی هاوبەش”، کە لە ١/٨/١٩٨٢ ڕاگەیەندرا. چین لە بەیاننامەی ئاماژەپێکراودا بۆ ئەمەریکای دووپاتکردەوە، کە پرسی تایوان بابەتێکی ناوخۆیی چینە و ئەمریکا پابەندە بە هەبوونی پەیوەندییەکی تەندروست لەگەڵ چین، پێشێل نەکردنی سەروەری و یەکپارچەیی خاکی چین، دەستوەرنەدان لە کاروباری ناوخۆی چین و دەستبەرداربوون لە سیاسەتی “دوو چین” یان “یەک چین و یەک تایوان”.
هەروەها ئەوەشی دوپاتکردەوە، ئەمریکا هەوڵ نادات سیاسەتێکی درێژخایەنی فرۆشتنی چەک بە تایوان جێبەجێ بکات. فڕۆشتنی ئەو چەکانە لە ڕووی چۆنێتیی و چەندایەتییەوە لەو ئاستە تێناپەڕێت، کە لە ساڵانی ڕابردوودا لە دوای دامەزراندنی پەیوەندییە دیبلۆماسییەکانی نێوان ئەمریکا و چینەوە بۆ تایوان دابینکراوە. بە تێپەڕبوونی کاتیش فڕۆشتنی چەک بە تایوان کەمدەکاتەوە تا دەگەنە چارەسەری کۆتایی پرسەکە. هەروەها حکومەتی چین و ئەمریکا هەموو هەوڵێک دەدەن بۆ گرتنەبەری ڕێوشوێن و ڕەخساندنی هەلومەرجێک، کە یارمەتیدەر بێت بۆ چارەسەرکردنی هەمەلایەنەی ئەم پرسە. بەڵام ئەمە بەدی نەهات و ئەمریکا بڕیاریدا لە مانگی ئەیلولی ساڵی ١٩٩٢دا ١٥٠ فڕۆکەی جەنگی (F16) بە تایوان بفرۆشێت. ئەمەش بەربەستی نوێی بۆ چارەسەرکردنی پرسەکە زیادکرد (Chaina- US. Embassy of the Republic’s Republic of China in the United States of America, 2019).
ئاڵنگاری بەردەم ئەمریکا ئەوەیە، ناتوانێت لە ڕووی دیپلۆماسییەوە دان بە هەریەک لە چین و تایواندا بنێت و ناچارە لەنێوان هەردوولادا یەکێکیان هەڵبژێرێت. کێشەی بەردەم چینیش ئەوەیە، ناتوانێت هێز بەکاربهێنێت بۆ لکاندنەوەی تایوان بە خۆی بەبێ ئەوەی پەیوەندییە ئاساییەکانی لەگەڵ ئەمریکا بخاتە مەترسییەوە. وەک سازانێک ئەمریکا دانپێدانانی دیپلۆماسی خۆی لە تایوانەوە گواستەوە بۆ چین، لە هەمان کاتدا پەیوەندییە نافەرمیەکانی لەگەڵ تایوان پاراست و پابەند بوو بە پرەنسیپی چارەسەری ئاشتییانەی ئەو پرسە. وا دەردەکەوێت چین و ئەمریکا بە تێپەڕبوونی کات سەرەڕای ئەوەی ڕووبەڕووی پرس و کێشەی وەک پرسی تایوان بوونەتەوە، بەڵام توانیویانە پارێزگاری لە پەیوەندییەکانی نێوانیان بکەن. دەکرێت ئەمریکا هەندێک ڕێوشوێن بگرێتەبەر بۆ کۆنترۆڵکردنی بژاردەی جیابوونەوەی تایوان و لە هەمان کاتیشدا بەردەوامی بە فرۆشتنی چەک و پاراستنی تایوان بدات. هەر بۆیە بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە پرسی تایواندا و بەردەوامبوونی لە سیاسەتی پشتیوانیکردنی تایوان، دەکرێت وەک سەرچاوەیەکی نیگەرانی و دروستکردنی ژینگەیەکی ناجێگیر بۆ چین بخوێندرێتەوە .(Xie, 2014)
لە چەند ساڵی ڕابردووشدا و جارێکی دیکە چین بە شێوەیەکی فەرمی ناڕەزایەتی بەرانبەر ئەمریکا نیشاندا سەبارەت بە یاسای “دەستپێشخەری ئاسایشی ئاسیا”، کە لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠١٨ لەلایەن دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەوکاتی ئەمریکاوە واژۆکرا. مەبەستی سەرەکی یاساکە بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییە فەرمیی و سەربازییەکانی نێوان ئەمریکا و تایوان بوو. وەزارەتی دەرەوەی چین ئەم یاسایەی بە پێشێلکردنی جددی بنەمای “یەک چین” و ئەو بڕگانە زانی، کە لە بنەماکانی سێ بەیاننامەی هاوبەشی نێوان چین و ئەمریکادا هاتوون، هەروەها بە دەستوەردانێکی ئاشکرای کاروباری ناوخۆی چینی لە قەڵەمدا (وكالة أنباء الصينية (شينخوا)، ٢٠١٩).
باسی چوارەم: ئایندەی سیاسەتی چین و ئەمریکا بەرانبەر بە پرسی تایوان
بۆ پێشبینیکردنی داهاتووی پرسی تایوان سێ ئەگەر و سیناریۆی سەرەکی هەیە، کە لە خوارەوە بە کورتی ئاماژەیان بۆ دەکەین:
یەکەم: بەردەوامی دۆخی ئێستا: ستیڤن واڵت، زانای دیاری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، پەیوەندییەکی نزیکی بە تیۆری ڕیالیزمی بەرگرییەوە هەیە. ڕیالیزمی بەرگری، بە پێچەوانەی ڕیالیزمی هێرشبەر، ئەوە پیشان دەدات کە دەوڵەتەکان بە پلەی یەکەم بەدوای ئاسایشدا دەگەڕێن نەک زۆرترین هێز و زۆرجار سیاسەتگەلێک پەیڕەو دەکەن کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی دۆخی ئێستا نەک تێکدانی. لەم ڕوانگەیەوە پێدەچێت واڵت لە پرسی تایوان نزیک بێتەوە بە جەختکردنەوە لەسەر ئەو ڕێگایانەی کە هەردوو چین و ئەمریکا بەهۆی پێویستی دەستەبەرکردنی ئاسایشی خۆیانەوە پاڵدەنرێن، نەک فراوانکردنی هێز بۆ باڵادەستی. ڕوانگەی واڵت هاندەری بەشداریکردنی دیپلۆماسی و خۆگرتنی ستراتیژی دەبێت وەک ڕێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان. پێدەچێت ئەو بڵێت کە پەیوەندییەکی ڕوون سەبارەت بە مەبەستەکان و پابەندبوون بە دۆخی ئێستا (بۆ نموونە، پاراستنی سەربەخۆیی دیفاکتۆی تایوان بەبێ پاڵنانی سەربەخۆیی) باشتر خزمەت بە هەردوو بەرژەوەندی ئەمنی ئەمریکا و چین دەکات لە هەڵوێستی سەربازی. بە کورتی، ڕوانگەی ڕیالیستی بەرگریکارانەی واڵت سێگۆشەی ئەمریکا-چین-تایوان بە هۆی نیگەرانییە ئەمنییەکانەوە دەبینێت نەک دەستبەسەرداگرتنی شەڕانگێزی هێز. بۆ واڵت، پاراستنی هاوسەنگییەکی جێگیر لە هێز و دوورکەوتنەوە لە ئیستفزازی ناپێویست کلیلی بەڕێوەبردنی ئەم پرسە ئاڵۆزە دەبێت (Walt, and Mearsheimer, 2006).
ئەم ئەگەرە لەو گریمانەیەوە سەرچاوە دەگرێت ئەو دۆخەی ئێستا هەیە لە نێوان چین و تایوان بەردەوام دەبێت. هەردوولا بەبێ هیچ دەستوەردانێکی دەرەکی بەردەوام دەبن لە هەوڵە ئاشتیخوازەکانیان بۆ چارەسەرکردنی پرسەکە، هاوکات تایوان بەرگری لە مافی سەروەری خۆی دەکات. بۆیە ئەم گریمانەیە زۆرترین ئەگەری هەیە و وەک سەرەتایەکیش دەبینرێت بۆ ئەگەری داهاتووی وەک یەکگرتن لەگەڵ چین یان سەربەخۆیی. ئاماژە و نیشاندەرەکانی بەردەوامی واقیعی ئێستا بریتین لەمانەی خوارەوە (الخنوس، ٢٠٠٣: ١٥٠-١٥١).
١. لە ئێستادا بەهۆی ئەو کێشە ناوخۆییانەی رووبەڕووی چین بوونەتەوە، بە تایبەت لە لایەن بزووتنەوە جووداخوازییەکان لە تبت و شینجیانگ، چین ئامادەیی ئەوەی نییە تایوان بخاتە پاڵ خۆیەوە.
٢. بە پشتبەستن بە یاسای پەیوەندییەکانی تایوان لە ساڵی ١٩٧٩، ئەمریکا پاڵپشتی سیاسیی و سەربازیی تایوان دەکات و ئەگەر چین هێز لە دژی تایوان بەکاربهێنێت، ئەمریکا بەرگریکردن لە تایوان بە مافی خۆی دەزانێت.
٣. بەرزی ئاستی داهاتی تاک و گەشەی ئابووریی تایوان و بوونی جیاوازییەکی زۆر له سیاسەتی ئابووریی و کۆمەڵایەتیی له نێوان چین و تایواندا.
٤. خواست و ویستی خەڵکی تایوان بۆ سەربەخۆیی و پاراستنی ناسنامەی نەتەوەییان بەردەوام لە زیادبوون و گەشەسەندندایە.
٥. چین لە ئەگەری هەوڵدانی زۆرەملێی بۆ لکاندنی تایوان، ترسی هەیە لە دروستبوونی ململانێی راستەوخۆ لەگەڵ ئەمەریکادا.
٦. لای خۆشیەوە تایوان ترسی ئەوەی هەیە، دەستکەوتەکانی لەگەڵ سەربەخۆبوونی لەدەست بدات. بەتایبەتی پاڵپشتی ئەمریکا و ئەو ئاستە پێشکەوتوو و گەشەسەندووەی لە بوارەکانی ئابووریی و زانستیی و تەکنۆلۆژییدا پێیگەیشتووە.
بە ڕەچاوکردنی بەردەوامیی واقیعی ئێستا، چین لەو تێگەیشتنەوە، کە تایوان نابێتە بەشێک لێی، بەو پێیەی ئەمریکا بە ڕاوێژکار و کەرەستەی سەربازیی پێشکەوتوو پشتیوانی تایوان دەکات. لە ڕاستیدا ئەمریکا سیاسەتێک پەیڕەو دەکات، کە هەر هەوڵێک بۆ دیاریکردنی داهاتووی تایوان بە ڕێگەی نائاشتییانە ڕەتدەکاتەوە. لە لایەکی دیکەشەوە، ئەگەر ئەمەریکا گەرەنتییەکی بێ مەرج بداتە تایوان بۆ ڕێگریکردن لە هەر هێرشێکی چین بۆ سەری، هۆکار دەبێت بۆ هاندانی تایوان بۆ جیابوونەوە و سەربەخۆیی. لە بەرانبەریشدا چین بە هێز و ڕێگەی تووندوتیژ دژی هەوڵێکی لەو جۆرە دەوەستێتەوە و بەمشێوەیە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمن دەخاتە مەترسییەوە. چونکە ئەمە هانی وڵاتانی دیکەی ناوچەکە دەدات هەمان رێگا لە ناوچە جێناکۆکەکاندا پەیڕەو بکەن، بەتایبەتی لە دەریاکانی باشوور و ڕۆژهەڵاتی چین (الجنابی، ٢٠٢١: ١٢٥).
دووەم: یەکگرتنی تایوان لەگەڵ چین: ئەم ئەگەرە لەو گریمانەیەوە سەرچاوە دەگرێت، کە پرسی گەڕانەوەی تایوان بۆ سەر چین یەکێکە لە گرنگترین ئامانجە ستراتیژییەکانی چین. ئەم هەنگاوە بۆ چین نوێنەرایەتی فاکتەری هێز دەکات و وا دەکات، پێگەی ناوچەیی خۆی بەهێزتر بکات. ئامانجی چین ئەوەیە تایوان ببێتەوە بەشێک لە خۆی، هەر بۆیە هەوڵی شەرعیەتپێدانی ئامانجەکەی دەدات و لەو پێناوەشدا لە ساڵی ١٩٧٨دا سیاسەتی “یەک وڵات، دوو سیستەم”ی خستەڕوو. دووپاتیشی دەکاتەوە، بە گەڕانەوەی تایوان بۆ لای خۆی گەرەنتی پلەیەکی بەرزی ئۆتۆنۆمی و بەڕێوەبردنی هەموو کاروبارەکان بە تایوان دەدات جگە لە کاروباری دەرەوە.
ئەم سیاسەتەی لەلایەن حکومەتی چینەوە دەگیرێتە بەر، لەلایەن تایوانەوە ڕەتدەکرێتەوە. جگە لەوەش ئەمریکا هەوڵی گەڕانەوەی تایوان بۆ چین نادات لە پێناو لاوازکردنی ڕۆڵی چین لە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمن و دەستەبەرکردنی بوونی خۆی لە دوورگەی تایوان، کە پێگەیەکی گرنگی جیۆستراتیژیی هەیە و دەڕوانێتە دەریای باشووری چین و بە رۆژهەڵاتیشەوە دەیبەستێتەوە. دوای ئەوەی چین بە سیاسەتی “یەک وڵات، دوو سیستەم” هۆنگ کۆنگ و پاشان ماکاوی گەڕاندەوە، لە پێناو گەڕاندنەوەی تایوانیش پێدەچێت هەوڵە دیپلۆماسییەکان و بەکارهێنانی ستراتیژێکی ناسەربازیی و ناتووندوتیژ بەردەوامیان هەبێت و ئەگەری بەهێزی چارەسەری کێشەکە بن. بە ڕوودانیشی ئابووری تایوان و هۆنگ کۆنگ و ماکاو دەبنە سێقۆڵی ئاڵتوونی بەهێز و چینێکی مەزن پێکدەهێنن (عەمار،٢٠١٧: ٣٠٠-٣٠١).
شێواز و ڕێگەی فەرمی چین لەسەر ئەم بابەتە بەسەر دوو قۆناغدا دابەشکراوە؛ یەکەمیان قۆناغێکە پێی دەوترێت شێوازی بیرکردنەوەی سەربازی بۆ چارەسەرکردنی پرسی تایوان، کە تا ساڵی ١٩٧٩ بەردەوام بوو. باڵادەستی سەربازی چین هاوکار بووە لە ڕێگریکردن لە گرتنەبەری هەر سیاسەتێکی جووداخوازانە لە لایەن تایوانەوە. هەروەک سەرۆکوەزیرانی پێشووی کۆماری میللی چین چو ئێنلای (ژۆو ئێنلای) ئاماژەی بەوەدا، دوو ڕێگەی گریمانەیی هەیە بۆ ئەوەی چین کێشەی تایوان چارەسەر بکات، یەکێکیان سەربازییە و ئەوی دیکەیان ئاشتیخوازانەیە، بەڵام چین پێی باشە کێشەکە بە ڕێگەی ئاشتییانە چارەسەر بکات. دووەمیان قۆناغی دیبلۆماسییە، کە لە سەرەتای هەشتاکانی سەدەی بیستەمەوە لە ئەنجامی پەرەسەندنی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و چین سەریهەڵدا و گەشەی کرد. لەم چوارچێوەیەدا چین پاشەکشەی کردووە لە ئەگەری بەکارهێنانی ئامراز و ڕێوشوێنە سەربازییەکان بۆ چارەسەرکردنی پرسی تایوان (محمد، ٢٠١٧: ٤٣٠-٤٣١).
لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٧٩ لیژنەی هەمیشەیی کۆنگرەی نەتەوەیی گەل بەیاننامەیەکی ئاڕاستەی گەلی تایوان کرد. جەختی لەوە کردەوە، چین وەک سیاسەتێکی گشتی ڕێگەی ئاشتییانەی بۆ چارەسەرکردنی کێشەی تایوان پەسەند کردووە و داوای ڕاوێژ و وتووێژی نێوان هەردوو لایەنی پرسەکەی کردووە. لەهەمان کاتدا جەختیشی کردووەتەوە لەسەر ڕێزگرتن لە دۆخی ئێستای تایوان و گرتنەبەری سیاسەت و ڕێوشوێنی گونجاو تا ئەو کاتەی یەکگرتنەوەکە بەدی دەهێنرێت. چین لە داهاتوویەکی نزیکدا لە ڕێگەی بەکارهێنانی هێزەوە هەوڵی لکاندنی تایوان بەخۆیەوە نادات، چونکە ترسی ئەوەی هەیە لە ئەگەری دەستوەردانی ئەمریکادا ئەم هەوڵەی شکست بهێنێت، کە بۆ چین دەبێتە هۆکاری سنووردارکردنی سەرکردایەتیکردنی هەرێمیی و بەربەستی بەردەم ئامانجی گەیشتنی بە پێگەیەکی جیهانیی، لە هەمان کاتیشدا سوپای چین دەخاتە بەردەم لاوازی و بژاردەی پارچە پارچەبوونەوە. چونکە هێشتا گەشەسەندنی خۆی لە ڕووی ئابووریی، ڕۆشنبیریی و سەربازییەوە تەواو نەکردووە، کە بتوانێت تواناکانی خۆی بۆ ئەنجامدانی ئۆپەڕاسیۆنی سەربازیی بۆ چارەسەرکردنی پرسەکە دیاری بکات. لە بەرانبەردا تایوان لە ڕوانگەیەکی جیاوازەوە سەیری پرسی یەکگرتوویی لەگەڵ چین دەکات، چونکە خۆی وەک نوێنەری شەرعیی چین دەبینێت. هەر بۆیە حکومەتی کۆمینتانگ لە سیاسەتی خۆیدا بەرانبەر بە چین سیاسەتی سێ نەخێری گرتەبەر (نە پەیوەندی، نە ئیمتیاز و نە موزایەدە) و ڕایگەیاند، ئامانجی لەم سیاسەتە یەکگرتنە لەگەڵ چین لە ژێر سەرکردایەتی خۆیدا و تایوان نوێنەرایەتی تەواوی چین بکات (الخنوس، ٢٠٠٣: ١٤٧).
بۆ بەهێزکردنی پێگەی دانوستانکاری خۆی لەسەر یەکگرتنەوە، تایوان بژاردەی دیکەی بۆ پێشنیازەکەی چین سەبارەت بە بنەمای “یەک وڵات و دوو سیستەم” خستەڕوو بەم شێوەیەی خوارەوە (الخنوس، ٢٠٠٣: ١٤٨-١٤٩):
١. یەک دەوڵەت بە دوو سیستەم: ئەم چەمکە لە بنەما سەرەکییەکانی پارتی کۆمینتانگ (نەتەوەگەرایی، دیموکراسی و خۆشگوزەرانی خەڵک)ەوە سەرچاوە دەگرێت.
٢. دوو وڵات – دوو سیستەم: تایوان پێیوایە پێویستە سەد ساڵ چاوەڕێ بکرێت تا یەکگرتن لە ئاستی ژیان و داهات و گەشەی ئابووریی لە نێوان تایوان و چین دروست دەبێت، بۆ ئەوەی دۆخەکە تەواو لەبار بێت بۆ گەیشتن بە یەکێتیی و یەکڕیزیی.
٣. یەک وڵات و دوو کورسی: بەپێی ئەم پێشنیازە بێت، تایوان دەیەوێت ئەندامێتیی خۆی لە نەتەوە یەکگرتووەکان و دەزگا تایبەتمەندەکانی بگەڕێنێتەوە. ئەمەش بە دانپێدانانی بوونی حکومەتێک، کە لەسەر خاکی سەرەکی چین حوکمڕانی دەکات و حکومەتێکی دیکە، کە حوکمڕانی تایوان و دورگەکانی دەکات.
٤. یەک وڵات و دوو حکومەت: لەم حاڵەتەدا پێشبینی دەکرێت تایوان ئەو سیاسەتی بەڕێوەبردنە پەیڕەو بکات، کە لە ماوەی بەرخوودان و بەرگریکاریی لە دژی داگیرکاریی ژاپۆن لە ساڵانی ١٩٣٧-١٩٤٥ لە چین زاڵ بوو. لەم چوارچێوەیەدا دوو حکومەت دەبێت، یەکێکیان بە سەرۆکایەتی حزبی کۆمۆنیستی و ئەوی دیکەیان بە سەرۆکایەتی کۆمینتانگ.
٥. یەکگرتنی کەلتوور: تایوان پێیوایە پێویستە لێکنزیکبوونەوەی کەلتووریی و فەرهەنگیی لە نێوان تایوان و چیندا بەدی بهێنرێت پێش ئەوەی بیر لە گەیشتن بە یەکێتیی و یەکگرتنی سیاسیی بکرێتەوە. لە هەمان کاتدا تایوان پێداگری لەسەر بنەمای ڕێزگرتن لە جیاوازی ئایدیۆلۆژیی نێوان خۆی و چین دەکاتەوە.
٦. دوو هەرێم – یەک وڵات: لەم حاڵەتەدا پێشبینی دەکرێت یەکگرتن بە دروستکردنی کۆنفیدڕاڵییەتێک بەدی بهێنرێت، بەڵام چین پێشتر ئەم پرەنسیپەی ڕەتکردۆتەوە.
ڕەنگە لە ئێستادا ئەگەری یەکگرتن بە ڕێگەی هێز زۆر چاوەڕوانکراو نەبێت، بەڵام ڕەنگە ئەم ئەگەرە زیاتر بێت لەگەڵ باشتربوونی توانا سەربازییەکانی چین و نزیکبوونەوەی لە ئەمریکا. بەڵام ئەگەر ئەم یەکگرتنە ڕووبدات، هۆکار دەبێت بۆ گۆڕانکاری لە بارودۆخی نوێی ئاسایش و لاوازبونی ڕۆڵی سەربازیی ئەمریکا لە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمن. بۆیە ئەمریکا تا بۆی بکرێت ڕێگە بە چین نادات بەم ئامانجەی خۆی بگات.
سێیەم: جیابوونەوە و سەربەخۆیی تایوان: لە ڕوانگەی ڕیالیزمی هێرشبەریی و میرشایمەرەوە، سەرهەڵدانی چین نوێنەرایەتی تەحەدایەکی ڕاستەوخۆ دەکات بۆ هەژموونی ناوچەیی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. چونکە چین وەک هێزێکی بەرزبووەوە، هەوڵدەدات کاریگەرییەکانی فراوانتر بکات و سنوورەکانی خۆی مسۆگەر بکات، ئەمەش بریتییە لە جەختکردنەوە لەسەر کۆنترۆڵکردنی تایوان، کە لەلایەن پەکینەوە وەک بەرژەوەندییەکی نیشتمانیی گرنگ دادەنرێت. لە لایەکی دیکەوە ئەمریکا وەک هەژموونی ناوچەیی ئێستا، بەرەنگاری هەر هەنگاوێکی لەو جۆرە دەبێتەوە بۆ پاراستنی باڵادەستی ستراتیژی خۆی لە ناوچەکەدا، بەتایبەتی لە ڕێگەی سیاسەتی درێژخایەنی پشتگیریکردنی تایوانەوە. میرشایمەر دەڵێت ئەم کێبڕکێیە لە ژێر ڕیالیزمی هێرشبەردا نزیکە لە حەتمیی، چونکە داینامیکی پێکهاتەیی سیاسەتی نێودەوڵەتی ئەم زلهێزانە بەرەو ڕووبەڕووبوونەوە پاڵدەنێت. پابەندبوونی ئەمریکا بە بەرگریکردن لە تایوان وەک بەشێک لە ستراتیژییەکی فراوانتر بۆ کۆنتڕۆڵکردنی سەرهەڵدانی چین سەیر دەکرێت، ئەمەش ئەگەری ململانێ زیاد دەکات ئەگەر پەکین بە شێوەیەکی شەڕانگێزانە بەدوای یەکگرتنەوە لەگەڵ تایواندا بگەڕێت (Walt, and Mearsheimer, 2006).
بۆیە پرسی تایوان لەگەڵ تێزە فراوانەکەی میرشایمەردا دەگونجێت سەبارەت بە سروشتی سیاسەتی هێز، لەگەڵ بەهێزبوونی چین، ئەمریکا زیاتر هەست بە ناچاری دەکات بۆ بەرپەرچدانەوەی خواستەکانی چین، ئەمەش دەبێتە هۆی پێکدادانێکی ئەگەری. ئەمە بە تایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی گرنگی ستراتیژی تایوان بۆ هەردوو وڵات ڕاستە. بۆ چین، ئەوە پرسێکی یەکگرتنی نیشتمانییە، لە کاتێکدا بۆ ئەمریکا، نوێنەرایەتی خاڵێکی سەرەکی دەکات لە پاراستنی کاریگەرییەکانی لە ئاسیا (Allison, 2017).
ئەمە یەکێکە لە خراپترین ڕێگا و ئەگەرەکان، کە دەکرێت بۆ چارەسەرکردنی کێشەی تایوان بگیرێتە بەر. ڕەنگە وەڵامی چاوەڕوانکراوی چین بەکارهێنانی هێزی سەربازی بێت بۆ ڕێگریکردن لە هەوڵێکی لەم جۆرە. هەرچەند لە دواتردا و بەهۆی بایەخی جیۆپۆلیتیکییەوە ڕەنگە چین ڕووبەڕووی ئەگەری ناکۆکی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئەمریکا بکاتەوە، کە چین بژاردەیەکی لەمشێوەی ناوێت. لە بەرانبەردا تایوانیش ترسی لەم ئەگەرە هەیە، چونکە دەبێتە هۆی لەدەستدانی ئەو دەستکەوتانەی کە بەدەستیهێناوە لە نموونەی پێشکەوتنی ئابووریی و پاراستنی ئاسایشی وڵاتەکەی کە لە لایەن ئەمریکاوە دەستەبەر کراوە (الخنوس، ٢٠٠٣: ١٥١-١٥٢).
ئەگەری دەستێوەردانی ئەمریکا بە بەکارهێنانی چەکی ناوەکیی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە و پاشان پەرەسەندنی پرسەکە بۆ شەڕێکی فراوانتر، کە ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی هەردوولا تێیدا بەشداربن، دەکرێت کاردانەوەی تووندی بەدوادا بێت و ببێتە هۆی شەڕێکی سارد لە نێوان ئەمریکا و چین، هاوشێوەی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و سۆڤیەت لە سەردەمی جەنگی سارددا Cliff & Shlapak, 2017: 11)).
هەروەها دەکرێت ئەم ململانێیە پەیوەندییە ئابوورییەکانی نێوان چین و ئەمریکا تێکبدات و بازرگانی و وەبەرهێنانی هاوبەشی نێوانیان بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە یان تەنانەت بوەستێنێت. هەروەها دەکرێت هەر وڵاتێکیان داوای هاوکاری لە هاوپەیمانەکانی بکات لە بەرانبەر ڕکابەرەکەیدا. لە ناو ئەو پێنوێنانەی کە ئەگەری جیابوونەوەی تایوان لە داهاتوویەکی نزیکدا کەم دەکەنەوە، ئەو ڕاستییەیە، کە سەرمایەدار و بازرگانانی تایوان وەبەرهێنانیان بە بەهای نزیکەی ٦٠ ملیار دۆلاری ئەمریکیی لە چین هەیە. لەبەر ئەم هۆکارە، کۆمپانیا و سەرمایەدارانی تایوان نایانەوێت مەترسی لەسەر داهاتووی بازرگانیی و ئابووریی خۆیان دروست بکەن، و لە حاڵەتی هەڕەشەی جیابوونەوەی تایواندا پارە و سەرمایەکانیان بخەنە ژێر دەستی چینەوە (غیفورد، ٢٠١١:٤).
دەرەنجامەکانی توێژینەوەکە:
لە کۆتایی ئەم توێژینەوەیەدا گەیشتینە چەند دەرەنجامێکی پەیوەندیدار بە پرسی تایوان و هەڵوێستی هەر یەک لە تایوان و چین و ئەمریکا تایبەت بەو پرسە، گرنگترینیان:
١. پرسی تایوان بەهۆی جیاوازی بەرژەوەندی و ئەولەویەتە نیشتمانییەکانەوە وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی گرژی و ناکۆکی لە ناوچەکە بەردەوامی دەبیت و دەمێنێتەوە. چونکە لە لایەک چین وەک بەرژەوەندییەکی سەرەکی و ستراتیژیی لە تایوان دەڕوانێت، لە ژێر سیاسەتی “یەک چین”بەدوای یەکگرتنەوەدا دەگەڕێت و هاوشێوەی هۆنگ کۆنگ پێشنیازی (یەک دەوڵەت و دوو سیستەم) بۆ تایوان دەکات. لە بەرانبەردا ناسنامەی سیاسیی تایوان کە لە گەشەکردنی خێرا و بەردەوامدایە، مەیلی بەرەو پاراستنی زیاتری سەربەخۆیی خۆی هەیە.
٢. تایوان بە بەردەوامی دژایەتی فشارە سەربازیی و سیاسییەکانی چین دەکات بۆ سەر دوورگەکە و پێیوایە چین دەیەوێت لەو ڕێگایانەوە تایوان ناچار بکات بۆ ئەوەی فەرمانڕەوایی چین پەسەند بکات، کە ئەمەش بە هیچ جۆرێک قبووڵکراو نییە. لەگەڵ ئەوەشدا تایوان پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە میراتگری یاسایی و شەرعی تەواوی چینە و هەر دەستدرێژیی و هەڕەشەیەک بۆ سەری و، بۆ بە زۆر لکاندنەوەی بە چین بێ وەڵام نامێنێتەوە و، بەبێ پاڵپشتی ئەمریکاش دەتوانێت بەرگری گەورە لە خۆی بکات.
٣. هەڵوێستی فەرمی ئەمریکاش سەبارەت بە پرسی تایوان بە جۆرێکە بە ووردی و لە نزیکەوە چاودێری دۆخی ناوچەکە و تایوان دەکات. لە لایەک لە چل ساڵی ڕابردوودا ئەمریکا پابەندێتی خۆی بە سیاسەت و دەستەواژەی “یەک چین” ڕاگەیاندووە. بەو مانایەی تایوانی بە بەشێک لە چین هەژمار کردووە. بەڵام بەو ئۆتۆنۆمییە یان بەم قەوارەی ئێستایەوە، کە چین دەست بۆ سیستەمی تەکنۆلۆژیا و ئابووری شەفافی تایوان نەبات، دیمۆکراسی و فرەحیزبیی لە تایوان نەڕوخێنێت و ئازادی خەڵکی تایوان لە قاڵب نەدات. ئەمریکا دژی بە زۆرەملێ لکاندنی تایوانە بە چینەوە، هەر پەلامارێکی سەربازیی چین بۆ سەر تایوان ڕەتدەکاتەوە. لە لایەکی دیکەشەوە لە ڕێگەی ستراتیژییەتێکی ناڕوونەوە و بەهۆی بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیکییەکان و هاوسەنگی هێز لە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمندا پشتگیری لە تایوان و دۆخی ئێستای دەکات لە بەرانبەر دەرکەوتن و بەهێزتربوونی زیاتری چین لەم ناوچە ستراتیژییەدا.
٤. سیاسەت و مامەڵەی ئێستای ئەمریکا لەبارەی تایوانەوە، پەیوەست و پەیوەندارە بە پێشهاتە جیاوازەکانی سەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتی لەوانە جەنگی ئۆکراینا و پشتگیریی چین لە ڕوسیا لە جەنگەکەدا، ئەمریکا دەیەوێت لەم کاتەدا تایوان وەک کارتێکی فشار بەکاربهێنێت بەرانبەر بە چین، بەو هیوایەی لانیکەم ئەگەر چین نەشکاتە نەیاری ڕوسیا، ئەوا پشتگیریشی نەکات. ئاشکراشە جگە لە ڕێگەچارەی ئاشتییانە هەر ڕێگەیەکی دیکە بۆ چارەسەری پرسی تایوان بە تایبەت هەڵگیرساندنی جەنگێکی تازە لە دوورگەی تایوان، جیهان دەخاتە دۆخێکی زۆر دژواری ئابووریی و تەنگەژەی گەورەتر لەوەی ڕووسیا دێنێتە کایەوە.
٥. پرسی تایوان لەمڕۆدا بووەتە پرسێکی نێودەوڵەتی هەستیار و ئاڵۆز، دەرکەوتن و سەرهەڵدانی چین وەک زلهێزێکی جیهانی، لە هەمان کاتدا بەشداریی و ڕۆڵی ئەمریکا لە ئاسایشی ناوچەکەدا، هۆکار و ڕێخۆشکەرن بۆ وەڵامدانەوە و کاردانەوەی زیاتری نێودەوڵەتی لەسەر ئەم پرسە. بەرژەوەندی و ستراتیژییەتی جیاواز لە بەشداریی و هەڵوێستی دەوڵەتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان تایبەت بەم ناوچە و کێشە فرە ڕەهەندەکانی، فاکتەرن بۆ ئاڵۆزترکردنی پرسی تایوان و ئاسۆکانی چارەسەرکردنیشی ناڕوونتر دەکەن.
٦. پەرەسەندنە داینامیکییەکانی نێوان چین و ئەمریکا لە ناوچەکە و جیهانیش، نیشاندەر و ئاماژەی ئەوەن پرسی تایوان وەک خاڵێکی گەرم و هەستیاری نێوانیان دەمێنێتەوە، لەگەڵ ئەگەری پەرەسەندنی زیاتری بەریەککەوتن و گرژییەکان بە تایبەت کە هەردوو وڵات هەوڵی سەپاندنی زیاتری کاریگەریی و نفوزیی خۆیان لەو ناوچەیە دەدەن. ماوەتەوە بڵێین چۆنیەتی بەڕێوەبردنی پەیوەندییە سیاسیی و دیپلۆماسییەکانی هەرسێ لایەنی سەرەکی پرسەکە (تایوان، کۆماری میللی چین و ئەمریکا) لەم ناوچەیەدا کاریگەری بەرچاویشی لە سەر سەقامگیری ناوچەکە و سیستەم و ژینگەی نێودەوڵەتیش دەبێت.
پێشنیار و ڕاسپاردەکانی توێژینەوەکە:
لە کۆتایی ئەم توێژینەوەیەدا چەند ڕاسپاردە و پێشنیارێکی گرنگ تایبەت بە پرسی تایوان و لایەنەکانی کێشەکە دەخەینەوو، بە ئامانجی فەراهەمکردن و ڕێگەخۆشکردن بۆ چارەسەریی ئاشتییانەی پرسەکە و ڕێگری لە ئاڵۆزیی و قوڵبوونەوەی زیاتری قەیران و کێشەکانی ناوچەکە، گرنگترینیان:
١. هاندانی گفتوگۆی سیاسی و دیپلۆماسی بەردەوام لە نێوان چین و تایوان و ئەمریکا بۆ دوورکەوتنەوە لە پەرەسەندنی زیاتری ئاڵۆزییەکانی ناوچەکە و بەرەوپێشبردنی چارەسەری ئاشتییانەی پرسەکە. لە هەمان کاتدا ئەنجامدانی دانوستانی فرە لایەن بە بەشداریی ئەکتەرە ناوچەیی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان یارمەتیدەری دروستکردنی چوارچێوەیەکی گونجاو دەبن بۆ چارەسەری ئاشتییانەی پرسی تایوان.
٢. دانانی پرۆتۆکۆڵێکی ڕوونی بەڕێوەبردنی قەیران و ئاڵۆزییەکان هەروەها دروستکردنی کەناڵی پەیوەندی هەمە لایەنە لە نێوان لایەنە پەیوەندارەکان، لە پێناو کەمکردنەوەی مەترسییەکانی پەرەسەندنی پرسەکە و دروستبوونی گرژی زیاتر لە ناوچەکەدا.
٣. ئامادەکاری و هەوڵدانی جددی بۆ دەستپێکردن و پەرەدان بە میکانیزم و ڕێوشوێنەکانی تایبەت بە دروستکردنی متمانەی نێوان لایەنە جیاوازەکان، وەک ڕێککەوتنی سەربازی ئاشکرا یان پڕۆژەی ئابووری هاوبەش لە پێناو کەمکردنەوەی گرژییەکان و زیادکردنی متمانە لە نێوان لایەنەکانی پرسەکە بە تایبەت تایوان و چین و ئەمریکا.
٤. جەختکردنەوە و ئەولەویەتدان بە سەقامگیری ئابووری و نیگەرانییە مرۆییەکان بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییە ئەگەریی و چاوەڕوانکراوەکان لە ناوچەکەدا، کە دەتوانێت خاڵێکی گرنگ و سەرەکی بێت بۆ هاوکاری و هەماهەنگی نێودەوڵەتی تایبەت بە پرسی تایوان و ئاسایش و ئابووری ناوچەکە.
٥. پێشخستن و هاندانی ڕێبازێکی فرەلایەنە لە پێناو داکۆکیکردن لە بەشداریکردنی زیاتری دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی وەک “نەتەوە یەکگرتووەکان” یان “ئاسیان” بۆ نێوەندگیری و پشتگیریکردن لە چارەسەرە ئاشتییە درێژخایەنەکان کە ڕێز لە بۆچوون و هەڵوێستی هەموو لایەنە پەیوەندارەکان بگیرێت.
لیستی سەرچاوەکان
یەکەم: سەرچاوە کوردییەکان
بەرزنجی، دانا صاڵح و علی، کارزان عمر (٢٠٢٢). شیكردنەوەی سیاسەتی دەرەكی لە ڕوانگەی تیۆری ڕیالیزمی كلاسیكی نوێوه، مجلة الدراسات السياسية و الأمنية، السلیمانیة، المجلد (الخامس) العدد (الاول).
حسین، شمال (٢٠١٨). پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان “چەمک و بنەماکان- مێژوو و قۆناغەکان- تێز و تیۆرییەکان”، نوسینگەی تەفسیر، چاپی یەکەم، هەولێر.
فەرەج، ئەنوەر محمد (٢٠١٨). تیۆری ریالیزم لە پەیوەندییە نێەدەوڵەتییەکاندا، وەرگێرانی: خەلیل کەریم و ئەحمەد علی، دەزگای رۆشنبیری جەمال عیرفان، سلێمانی.
قادر، پەروێز رەحیم (٢٠٢٠). ئاسایش و ناسنامەی نەتەوەیی، خانەی موکریانی بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، هەولێر.
دووەم: سەرچاوە عەرەبییەکان (المصادر العربية)
أ. بەڵگەنامەکان (الوثائق)
دار النشر الصينية عبر القارات (1997): أسئلة وأجوبة حول “مسألة تايوان وإعادة توحيد الصين”. بكين: دار النشر الصينية عبر القارات.
مكتب الإعلام التابع لمجلس الدولة لجمهورية الصين الشعبية (2018): الحقائق وموقف الصين من الاحتكاك الاقتصادي والتجاري بين الصين والولايات المتحدة. بكين: دار النشر باللغات الأجنبية.
مكتب الإعلام التابع لمجلس الدولة (1993): مسألة تايوان وإعادة توحيد الصين. بكين: مكتب الإعلام التابع لمجلس الدولة.
ب. کتێبە عەرەبییەکان (الكتب العربية)
بينغ، شي جين (2014): حول الإدارة والحكم. ط1، بكين: دار النشر باللغات الأجنبية.
دار الجليل للنشر والدراسات والأبحاث الفلسطينية (2013): ملفات ساخنة -1 حرب التحكم الآلي: سلاح الحرب الخامس. ط1، عمان: دار الجليل للنشر والدراسات والأبحاث الفلسطينية.
شعراوي، سالي نبيل (2018): العلاقات الصينية الأمريكية وأثر التحول في النظام الدولي. ط1، القاهرة: دار العربي للنشر والتوزيع.
الشواف، عبد المعين (2016): الصين المارد القادم من الشرق. ط1، الرياض: دار الشواف للنشر والتوزيع.
عثمان، حسام الدين إبراهيم (2012): موسوعة دول العالم. ط1، القاهرة: دار العلوم للنشر والتوزيع.
عمار، عمرو (2017): نهاية القرن الأمريكي وبداية القرن الأوراسي: الحزام الاقتصادي وطريق الحرير. ط1، القاهرة: دار سما للنشر والتوزيع.
القصير، ماهر بن إبراهيم (2017): المشروع الأوراسي: من الإقليمية إلى الدولية. ط2، لندن: دار النشر E- kutub LTD..
يونس، يونس مؤيد (2015): أدوار القوى الأسيوية الكبرى في التوازن الاستراتيجي في آسيا بعد الحرب الباردة وآفاقها المستقبلية. عمان: الأكاديميون للنشر والتوزيع.
ت. کتێبە وەرگێڕدراوەکان (الكتب المترجمة)
بورشتاين، دانييل و دي كيزا، أرنية (2001): المفكرون: دراسة تاريخية للأفكار السياسية. ترجمة: شوقي جلال. الكويت: مطابع الوطن.
تشاين، بينغ قونغ (2005): الدفاع الوطني الصيني. ترجمة: فريدة وانغ فو. بكين: دار النشر الصينية عبر القارات.
جاك، مارتن (2010): حينما تحكم الصين العالم. ترجمة: فاطمة نصر. القاهرة: سطور حديدية.
جيا، شانغ باي (2017): التجربة الصينية: الماضي والحاضر والمستقبل. ترجمة: مريم محسن وآخرون. ط1، القاهرة: العربي للنشر والتوزيع.
شنكار، أديد (2005): العصر الصيني. ترجمة: سعيد الحسنية. بيروت: الدار العربية للعلوم.
غيفورد، روب (2011): طريق الصين. ترجمة: محمد محمود التوبة. ط2، الرياض: دار العبيكان للنشر والتوزيع.
مكنامارا، روبرت س. و باليت، جيمس ج. (2003): تقليص خطر النزاعات والقتل والكوارث. ترجمة: هشام الدجاني. ط1، الرياض: دار العبيكان للنشر والتوزيع.
ميرشايمر، جون (٢٠٠٥). صدام الجبائرة من الأفضل أن تكون وحشاً لا ان تكون وديعاً، النسخة العربي من مجلة فورين بوليسي Foreign Policy.
ث. بابەت و پێداچوونەوە (الدوریات)
البدراني، عدنان (2016): أثر التوتر المقيد في السياسة الخارجية الصينية تجاه تايوان. مجلة جيل للدراسات السياسية والعلاقات الدولية، طرابلس- لبنان، العدد 5، آذار.
عبد، ابتسام محمد (2005): الإستراتيجية الأمريكية حيال تايوان. مجلة دراسات دولية، العدد 26، مركز الدراسات الدولية، جامعة بغداد.
عبدە، احمد جلال محمود، (٢٠٢٢). أثر الأزمة التايوانية على التوازن الاستراتيجي في شرقي آسيا:(العلاقات الصينية الأمريكية 2016 – 2022 : دراسة حالة)، مجلة كلية السياسة والاقتصاد – جامعة السويس.
غانم، السيد عبد المطلب (2007): “دراسة علمية للقيم الأسيوية”. في: هدى ميتكيس (محرر)، القيم الأسيوية. مركز الدراسات الأسيوية، جامعة القاهرة.
محمد، أياد جاسم (2017): محددات العلاقات الصينية الأمريكية في الربع الأخير من القرن العشرين. مجلة الجامعة العراقية، كلية الإعلام، بغداد، العدد 2/36.
ج: نامە و تێزی زانکۆیی (الرسائيل والأطاريح الجامعية)
الخنوس، أنس عادل (2003): تايوان: دراسة في الجغرافية السياسية. رسالة ماجستير غير منشورة، كلية التربية ابن رشد، بغداد.
ح: ئینتەرنێت (شبكة الأنترنيت)
أحمد، عز العرب (2015): خطة الصين الكبرى لبحر الصين الجنوبي. جريدة الوفد، 20 أغسطس، الجيزة. متاح على: https://www.alwafd.news/essay/1491 ]تم الوصول إليه في: ١٨/١٢/٢٠٢٣].
الأمم المتحدة، (2007): اللجنة العامة ترفض إدراج طلب تايوان للانضمام للأمم المتحدة ضمن جدول أعمال الدورة الثانية والستين. 19 سبتمبر. متاح على : https://news.un.org/ar/story/2007/09/73362 ]تم الوصول إليه في: ١٤/١./٢٠٢٤].
وكالة الأنباء الصينية شينخوا (2020): التجارة عبر مضيق تايوان تسجل رقما قياسيا في 2020. 16 يناير. متاح على: https://arabic.news.cn/2021-01/14/c ]تم الوصول إليه في: ٢٤/١٢/٢٠٢٣].
وكالة الأنباء الصينية شينخوا، (2019): الصين تقدم إحتجاجا رسميا للولايات المتحدة بشأن قانون متعلق بتايوان. 1 فبراير. متاح على: https://arabic.news.cn/2019-01/02/c_137715409 ]تم الوصول إليه في: ٠٨/ ١./٢٠٢٤].
سێیەم: سەرچاوە ئینگلیزییەکان (English sources)
أ: بەڵگەنامەکان (Documents)
China-U.S. 1st Joint Statement (2024): Embassy of the People’s Republic of China in the United States of America. Available at : http://www.china-embassy.org/eng/zmgx/doc/ctc/. (Accessed on 08 February 2024].
China-U.S. 2nd Joint Statement(2024): Embassy of the People’s Republic of China in the United States of America. Available at: http://www.china-embassy.org/eng/zmgx/doc/ctc. (Accessed on 11 Feb. 2024].
Ministry of Foreign Affairs Republic of China (Taiwan), (2024): Diplomatic Allies. Available at: https://www.mofa.gov.tw/en/News3.aspx?n=4BAF9BD5400A05D9&sms=BA5E856472F10901. [Accessed on 15 February 2024].
The Library of Congress, Washington (2024):The text is also published in: https://www.congress.gov/bill/96th-congress/house-bill/2479. (Accessed on 21 January 2024].
The text of Potsdam conference (1945):The Library of Congress. Available at: https://www.loc.gov/collections/united-states-treaties-and-other-international-agreements. [Accessed on 18 January 2024].
The text of Taiwan Relations Act (2024): American Institute in Taiwan, Taipei. Available at: https://www.ait.org.tw/our-relationship/policy-history/key-u-s-foreign-policy-documents-region/taiwan-relations-act. [Accessed on 21 January 2024].
The Year Book of Taiwan, Republic of China (Taiwan) (2016): Taipei, The text of Cairo conference 1943, The Library of Congress (2024): Available at: https://www.loc.gov/collections/united-states-treaties-and-other-international-agreements. [Accessed on 16 January 2024]. The text is also published in National Diet Library Tokyo (2024): Available at: https://www.ndl.go.jp/constitution/e/shiryo/01/002_46shoshi.html. [Accessed on 16 January 2024].
ب: کتێبەکان (Books)
Allison, Graham. Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’s Trap? Houghton Mifflin Harcourt, 2017.
Carpenter, T.G. (2006): America’s coming war with China. 1st ed. New York: St. Martin’s Press.
Dittmer, L. (2017): Taiwan and China: Fitful embrace. 1st ed. California: University of California Press.
Faculty of Social Sciences, Institute of Political Studies, Department of International Relations, Charles University.Availableat:https://dspace.cuni.cz/bitstream/handle/20.500.11956/118653/120474138.pdf?sequence=1&isAllowed=y . [Accessed on 04 March 2024].
Mersheimer, John (1995). The False Promise of Internationals, International Security Vol 19, No.3. winter (1994-1995). The MIT Press.
Stepar, R. (2020): China’s sharp power: How China seeks to influence and coerce its neighbours. [online]
Walt, M. Stephan (1986); Alliance: Balancing and Bandwagoning, in Stephan M. Walt. (Eds). The Origins of Alliances, Cornell University Press.
Yang, F., et al. (2002): Contemporary China and its foreign policy. Beijing: World Affairs Press.
Yang, L.L., Tseng, M., Hwang, J., Madden, C. and Marchant, J.S., eds. (2018): 2018-2019 Taiwan at a Glance. 1st ed. Taipei: Ministry of Foreign Affairs, Republic of China (Taiwan).
ج: گۆڤارەکان (Journals)
Cantwell, D. (2014): Hybrid Warfare: Aggression and Coercion in the Gray Zone. ASIL Insights.
Forde, S. (1995). International Realism and the Science of Politics: Thucydides, Machiavelli, and Neorealism. International Studies Quarterly, 39(2), 141-160. doi:10.2307/2600844.
Liou, J. (2015): Seriously Facing the Promulgation of CPC United Front Guidelines. Prospect & Exploration, 13(11).
Rose, Gideon, (1998), “Neoclassical Realism and Theories of Foreign Policy.” World Politics, vol. 51, no. 1, http://www.jstor.org/stable/25054068.
Walt, Stephen and Mearsheimer, John J. (2006). “The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy.” KSG Faculty Research Working Paper Series RWP06.
Waltz, Kenneth, N. (2000); “Structural Realism after the cold war,” International Security, Vol. 25, No. 1, (summer). Available At: http://www.columbia.edu/itc/sipa/U6800/readings (Accessed: 09.10.2024).
Xie, H. (2014): The Impacts of the Taiwan Issue on Sino-US Relations. Open Journal of Political Science. Shanghai-Hongkong Development Institute, Fudan University, Shanghai.
د: ماڵپەڕەکان (Websites)
Bush, R.C. (2017): What Xi Jinping said about Taiwan at the 19th Party Congress. Brookings. [online] 19 October. Available at: https://www.brookings.edu/articles/what-xi-jinping-said-about-taiwan-at-the-19th-party [Accessed 22 March 2020].
Cliff, R. & Shlapak, D.A. (2017): U.S.-China Relations after Resolution of Taiwan’s Status. Santa Monica, Calif (2024): RAND Corporation (Available at: https://www.rand.org/pubs/monographs/MG567.html. [Accessed on 10April2024.
Cole, M. (2017): China Intensifies Disinformation Campaign Against Taiwan. Taiwan Sentinel. [online] 19 January. Available at: https://sentinel.tw/china-disinformation-tw [Accessed on 13 March 2024].
Denyer, S. (2018): Taiwan battles a brain drain as China aims to woo young talent. The Washington Post. [online] 15 April. Available at: https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/taiwan-battles-a-brain-drain-as-china-aims-to-woo-young-talent-away. [Accessed on 26 March 2024].
Doshi, R. (2017): Xi Jinping Just Made It Clear Where China’s Foreign Policy is Headed. The Washington Post. 25 Oct. Available at: https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2017/10/25/xi-jinping-just-made-it-clear-where-chinas-foreign-policy. [Accessed on 22 March 2024].
Horton, C. (2017): Taiwan Suspects Pro-China Party of Passing Information to Beijing. The New York Times. [online] 20 December. Available at: https://www.nytimes.com/2017/12/20/world/asia/taiwan-chin-new-party. [Accessed on 24 March 2024].
Hsiao, R., (2018): Cross-Strait Aviation and Beijing’s Hybrid Warfare. Taiwan Insight. [online] 21 February. Available at: https://taiwaninsight.org/2018/02/21/the-politics-of-cross-strait-aviation-and-beijings-hybrid-warfare. [Accessed on 30 March 2024].
Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China (2004): A policy of “one country, two systems” on Taiwan. Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China. [online] Available at: https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/ziliao_665539/3602_665543/3604_665547/t18027.shtml. [Accessed on 24 March 2024].
White, E. (2017): Alarm in Taiwan over triad ties to pro-China groups. Financial Times. [online] 12 October. Available at: https://www.ft.com/content/b09de5d0-aa76-11e7-93c-648314d2c72. [Accessed on 28 March 2024].
World Population Review (2019): Taiwan Population 2019. World Population Review. 12 May. Available at: http://worldpopulationreview.com/countries/taiwan-population. [Accessed on 11 March 2024].
چوارەم: سەرچاوە تورکییەکان (Turkish sources):
Aydın, Mustafa (2004). Uluslararası İlişkilerin ‘’Gerçekçi’’ Teorisi: Kökeni, Kapsamı, Kritiği, Uluslararası İlişkiler Dergisi, 1,1.
Doğanlar, M. Enes (2021). Neorealist Teori Bağlaminda Çin Diş Politika Stratejilerinin Değerlendirmesi, Avrupa Birliği Ve Uluslararasi İlişkiler Enstitüsü Siyaset Bilimi Ve Uluslararasi İlişkiler Anabilim Dali Uluslararasi İlişkiler Tezli Yüksek Lisans Programi, Başkent Üniversitesi.
Waltz, Kenneth (2015). Uluslararası Politika Teorisi, çev. Osman S. Binatlı, (Ankara, Phoenix Yayınevi).
